Όταν ο Σωκράτης διάβασε τον Ηράκλειτο

Λένε ότι όταν ο Ευριπίδης έδωσε σ’ αυτόν [στον Σωκράτη] το σύγγραμμα του Ηράκλειτου τον ρώτησε «πώς σου φάνηκε;» και εκείνος απάντησε: «Όσα κατάλαβα μου φάνηκαν εξαιρετικά (γενναῖα)· το ίδιο νομίζω και όσα δεν κατάλαβα· χρειάζεται όμως ένας Δήλιος κολυμβητής.»

Διογένης Λαέρτιος, Βίοι φιλοσόφων 2.22

Τι «κατάλαβε» ο Σωκράτης από τον Ηράκλειτο; Η μαρτυρία που καταγράφει ο Λαέρτιος αναδεικνύει το βάθος της ηρακλείτειας σκέψης. Μόνο ένας έμπειρος στοχαστής θα μπορέσει να κατανοήσει τη θεωρία του. Είναι γεγονός ότι η φήμη του Ηράκλειτου προϋπήρχε της εποχής του Σωκράτη. Ο αφοριστικός λόγος, οι σύντομες και συνάμα αινιγματικές φράσεις, ο αποσπασματικός χαρακτήρας τού μοναδικού βιβλίου που συνέγραψε οδήγησαν στην ονομασία ο «Σκοτεινός φιλόσοφος». Αλλά η φιλοσοφία δεν είχε βρει ακόμη τη γλώσσα της (ο αντίπαλος τού Ηράκλειτου, Παρμενίδης, έγραψε φιλοσοφία σε μορφή ποίησης) και ο Ηράκλειτος δεν απευθύνεται στους πολλούς.

Η διάσημη θεωρία του γίγνεσθαι με την εικόνα της αέναης ροής του ποταμού αναφέρεται στον διάλογο μεταξύ του Σωκράτη και του Κρατύλου στο ομώνυμο πλατωνικό έργο. Αλλά ο Ηράκλειτος έχει πολύ περισσότερα να συνεισφέρει στη σωκρατική φιλοσοφία. Αν εμπιστευτούμε τον Στοβαίο, το εμβληματικό «γνώθι σεαυτόν» του Μαντείου των Δελφών κάνει την εμφάνισή του στη φιλοσοφία για πρώτη φορά στον Ηράκλειτο: «Όλοι οι άνθρωποι μπορούν να γνωρίσουν τον εαυτό τους και να είναι σώφρονες» (Β115) γιατί «η φρόνηση είναι κοινή σε όλους» (Β113). Την ίδια εμπιστοσύνη στον άνθρωπο θα δείξει και ο Σωκράτης. Στη φιλοσοφία του Ηράκλειτου ο Αθηναίος φιλόσοφος θα βρει αυτό που αναζητούσε και δεν βρήκε στον «νου» τού Αναξαγόρα και στις θεωρίες των Φυσικών φιλοσόφων. Ο Ηράκλειτος «ερεύνησε τον εαυτό του». Το ίδιο θα κάνει και ο Σωκράτης.

«Η μεγαλύτερη αρετή είναι να σκέφτεσαι με λογική (σωφρονεῖν), 

και σοφία είναι να λες την αλήθεια και να ενεργείς σύμφωνα με τη φύση αφού τη γνωρίσεις καλά.» 

(Ηράκλειτος Β112)

Ο Εφέσιος φιλόσοφος είναι αυτός που πρώτος αναζήτησε τη γνώση στον εαυτό του (Β101), ώστε να κατακτήσει τη σοφία: «Ένα πράγμα είναι η σοφία: να κατανοείς τη γνώση (γνώμην), που κυβερνά τα πάντα με τη βοήθεια των πάντων» (Β41). Αυτή η γνώση που με θέρμη υποστηρίζεται από τον Ηράκλειτο δεν είναι άλλη από τον Λόγο που κυβερνά τα πάντα. Ο Σωκράτης μπορεί να απορρίπτει εν τέλει τον «νου» του Αναξαγόρα ως αρχή, ωστόσο ο ηρακλείτειος Λόγος είναι πιο προσιτός στον ίδιο. Αφήνοντας έξω τις μεταβολές του πυρός (την υλική υπόσταση του Λόγου) ο Σωκράτης θα διδάξει στους πολλούς πώς να σκέφτονται.

Ο χαρακτήρας κάθε ανθρώπου είναι ο δαίμονάς του («ἦθος ἀνθρώπῳ δαίμων» Β119) δηλώνει εμφατικά ο Ηράκλειτος. Αυτόν τον χαρακτήρα θα διαπλάσει ο Σωκράτης. Ο Ηράκλειτος κληροδότησε στον Σωκράτη τον Λόγο και την πεποίθηση ότι μπορεί να τον γνωρίσει ξεκινώντας από τον εαυτό του. Όμως ο Λόγος που κυβερνάει το σύμπαν ενυπάρχει και στους ανθρώπους. Συνεπώς, η φιλοσοφία μπορεί να βοηθήσει τον άνθρωπο να κατανοήσει τον εαυτό του ως μέρος του όλου.

Ο Σωκράτης σαν Δήλιος κολυμβητής καταδύεται στα βαθιά νερά της ηρακλείτειας σκέψης. Ο Λόγος παύει να είναι δυσνόητος. Η κορυφαία σύλληψη του Ηράκλειτου έχει εφαρμογή στον άνθρωπο, όχι μόνο στο σύμπαν. Ο σκοτεινός φιλόσοφος έφτασε στον Λόγο ερευνώντας τον εαυτό του. Ο Σωκράτης πιάνει το νήμα από εκεί και επιχειρεί να διδάξει στους ανθρώπους τη σοφία, τη λογική κρίση και την ηθική. Ως εκ τούτου, η φιλοσοφία μετά τον Σωκράτη απομακρύνεται από τους πλανήτες και εστιάζει στον άνθρωπο, ο οποίος γίνεται τώρα το αντικείμενό της.

Ο άνθρωπος πρέπει να γνωρίσει τον εαυτό του, για να εξετάσει τη ζωή του, δίνοντάς της νόημα. Γιατί, κατά τον Σωκράτη «μια ζωή που δεν εξετάζεται δεν αξίζει να τη ζει κανένας άνθρωπος» (Πλάτων, Απολογία Σωκράτους 38a)

***

Έλσα Νικολαΐδου

Καθηγήτρια Φιλοσοφίας στο ιδιωτικό αγγλικό σχολείο Med High (Κύπρος)

https://antikleidi.com