Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ ΣΤΗΝ ΠΑΙΔΕΙΑ

Σώζονται 44 έργα του Πλάτωνα, τα οποία, εκτός από την Απολογία, τις Επιστολές και τους Όρους, είναι διάλογοι. Σε αυτούς αναπτύσσεται το φιλοσοφικό σύστημα του Πλάτωνα, που είναι στην ουσία παιδαγωγικό. Οι παιδαγωγικές ιδέες του Πλάτωνα είναι συνυφασμένες με όλη τη φιλοσοφία του, αφού τόσο η φιλοσοφία όσο και η παιδαγωγική έχουν ως επίκεντρο των προσπαθειών τους τον άνθρωπο και την παιδεία του.

Ανθρωποκεντρική είναι τόσο η σωκρατική-πλατωνική φιλοσοφία όσο και η παιδαγωγική. Γι’ αυτό ο Πλάτων είναι εξίσου και παιδαγωγός και φιλόσοφος. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Πλάτων συνδέει στο έργο του με δυσδιάκριτο τρόπο την παιδαγωγική με την φιλοσοφία. Η ιδέα της παιδείας στην πλατωνική φιλοσοφία είναι ένα γεγονός, που προσδίδει στο έργο του Πλάτωνα κοσμοϊστορική σημασία. Ο Πλάτων είναι εκείνος, ο οποίος πρώτος κατέστησε την παιδεία αντικείμενο επιστημονικής διερεύνησης. Η παιδαγωγική επιστήμη, που συστηματοποιήθηκε κατά την ελληνική αρχαιότητα από τον Πλάτωνα, αποτελεί στο σύνολό της την πρώτη συστηματική Παιδαγωγική, που εμφανίσθηκε στον Δυτικό κόσμο.

Οι παιδαγωγικές ιδέες που διατυπώθηκαν στην αρχαιότητα βρίσκονται διάσπαρτες στα έργα των Ελλήνων ποιητών και άλλων συγγραφέων. Μόνο ο Πλάτων μάς παρέδωσε το πρώτο στον κόσμο ολοκληρωμένο θεωρητικό παιδαγωγικό σύστημα. Βέβαια, ο ίδιος ο Πλάτων διακήρυσσε ότι ο Όμηρος είναι ο πρώτος παιδαγωγός, αφού την Ελλάδα πεπαίδευκεν ούτος ό ποιητής (.Πολιτ. 606Ε), αλλά ο Όμηρος ήταν παιδαγωγός με την ευρύτερη έννοια του όρου και όχι με την έννοια του επιστήμονα και συστηματικού παιδαγωγού, όπως ήταν ο Πλάτων. Ετσι, με την ευρύτερη έννοια του όρου, παιδαγωγοί ήταν και άλλοι ποιητές, όπως οι τρεις τραγικοί (Αισχύλος, Σοφοκλής Ευριπίδης), καθώς και άλλοι συγγραφείς, πολιτικοί, νομοθέτες, ιστορικοί, σοφιστές κ.ά. Κανείς από αυτούς δεν ήταν επιστήμονας ερευνητής, θεωρητικός και συστηματικός, όπως ο Πλάτων, ο οποίος καθορίζει μέσα στα έργα του και περισσότερο στην Πολιτεία και τους Νόμους λεπτομερώς ποια αγωγή μπορεί και πρέπει να δέχεται ο άνθρωπος από τη σύλληψή του (δηλαδή, τι πρέπει να προσέχει η έγκυος γυναίκα, για να γεννηθεί το παιδί υγιές) μέχρι την προσχολική ηλικία, δηλαδή από τριών έως εξι ετών. Στη συνέχεια, καθορίζει τον τρόπο της αγωγής και μόρφωσης του ανθρώπου στην παιδική και την εφηβική ηλικία, καθώς και στα υπόλοιπα στάδια της ανθρώπινης ζωής.

Ο Πλάτων κάνει ακόμη λόγο και για τη διά βίου παιδεία, για την παιδεία δηλαδή που πρέπει να επιδιώκει να αποκτά ο άνθρωπος σε όλη τη ζωή του, μέχρι τον θάνατό του (.Πολιτ. 536-537 και Νόμ. 790-794). Σε αντίθεση με τους σοφιστές, οι οποίοι εννοούσαν την παιδεία ως δεξιοτεχνία, που αναφέρεται στον χειρισμό του λόγου, και ως πρόσκτηση γνώσεων, ο Πλάτων εμβάθυνε στον ουσιαστικό χαρακτήρα της και βρήκε ότι σκοπός της παιδαγωγικής διαδικασίας είναι η μόρφωση της ανθρώπινης ψυχής με βάση την ενόραση των ιδεών. Συγκεκριμένα, στο έβδομο βιβλίο της Πολιτείας ο Πλάτων παραθέτει την παραβολή των δεσμωτών του σπηλαίου (Πολιτ. 514Α-517Β), όπου λέει ότι οι άνθρωποι μοιάζουν με δεσμώτες αλυσοδεμένους μέσα σε ένα σπήλαιο και ότι είναι καταδικασμένοι να βλέπουν μόνο τις σκιές, που απεικονίζονται στον τοίχο στο βάθος του σπηλαίου, στον οποίο είναι στραμμένα τα βλέμματά τους. Στην εικόνα ή παραβολή αυτή του σπηλαίου η παιδεία είναι η απελευθέρωση των δεσμωτών από τα δεσμά τους και η άνοδός τους στον κόσμο του φωτός, η οποία δίνει σε αυτούς την ευκαιρία να στρέψουν τα μάτια τους προς τον ήλιο και να αναγνωρίσουν σε αυτόν την πηγή του φωτός και της ζωής (δηλαδή, την πηγή του πνευματικού φωτός).

Έτσι, μεταφορικά και η παιδεία είναι στροφή των οφθαλμών της ψυχής προς τον νοητό ήλιο, προς την ιδέα δηλαδή του αγαθού, όπου πρέπει ο άνθρωπος να στρέψει τα μάτια του και έχοντας το αγαθό ως πρότυπο να διαμορφώσει την ψυχή του (Πολιτ. 514Α-517Β). Με τη διαδικασία αυτή ο άνθρωπος γίνεται πλάστης του εαυτού του και διαμορφωτής της ψυχής του, σύμφωνα πάντοτε με πρότυπα ιδεατά. Με τις αντιλήψεις του ο Πλάτων δημιούργησε την ιδέα της μόρφωσης, την οποία έχει ως ύψιστο καθήκον ο άνθρωπος να φέρει μπροστά του. Το καθήκον αυτό του ανθρώπου είναι ταυτόχρονα και η αιτία, που δικαιολογεί την υπόσταση της πόλης-κράτους ως πολιτικής και παιδαγωγικής κοινότητας. Με άλλα λόγια, η πόλη-κράτος δικαιολογείται να υπάρχει ως μια πολιτική κοινότητα, όταν έχει ανθρωποπλαστική αποστολή. Επομένως, για τον Πλάτωνα το κράτος είναι ίδρυμα παιδευτικό, που προορίζεται να προσφέρει στο άτομο όλα τα μέσα που απαιτούνται, για να μορφωθεί αυτό και να γίνει ολοκληρωμένη προσωπικότητα.

Μόνο όταν η πολιτεία καθοδηγείται από ένα τέτοιο μορφωτικό ιδανικό ανυψώνεται σε ανώτερο ηθικό επίπεδο και μπορεί έτσι να δικαιολογήσει την υπόστασή της. Διαφορετικά, όταν στο κράτος επικρατεί ο ατομιστικός ευδαιμονισμός, η πολιτεία κυριαρχείται από συνεταιρισμό πονηρών ανθρώπων, που επιδιώκουν ατομικά οφέλη.

Ωστόσο, ο Πλάτων δεν αρκέσθηκε να τονίσει μόνο την αξία της παιδείας, αλλά επιπλέον μελέτησε και τις λεπτομέρειες της διδακτικής και παιδευτικής διαδικασίας. Στην Πολιτεία και τους Νόμους του μπορούμε να βρούμε πολλές διδακτικές αρχές και οδηγίες, σχετικά με την πραγματοποίηση των σκοπών της αγωγής. Στα έργα αυτά τονίζεται επανειλημμένα ότι παιδεία και παιδαγωγική διαδικασία αγωγής και μόρφωσης δεν σημαίνει μετάδοση έτοιμων γνώσεων (Πολιτ. 518Β€).

Παιδεία είναι, σύμφωνα με την πλατωνική παραβολή του σπηλαίου και πάντοτε σε μεταφορικό επίπεδο, το να στρέψουμε το βλέμμα της ψυχής του παιδαγωγουμένου από το σκοτεινό προς το φωτεινό τμήμα του όντος· το φωτεινό εκείνο μέρος είναι το Αγαθόν (Πολιτ. 51800).

Επομένως, για τον Πλάτωνα, δεν είναι η παιδεία μετάδοση γνώσεων, αλλά μεταστροφή του ψυχικού βλέμματος προς την αλήθεια. Έτσι επιτυγχάνεται η πνευματική απελευθέρωση του ανθρώπου, την οποία ο Πλάτων αναγνωρίζει ως το μόνο είδος ελευθερίας. Συνεπώς, η αληθινή παιδεία συνίσταται στην αφύπνιση των ικανοτήτων, που βρίσκονται δυνάμει στην ψυχή του ανθρώπου. Ο Πλάτων πιστεύει σε μια αναμόρφωση της ανθρώπινης φύσης με την παιδεία, έτσι ώστε η ιδεώδης κοινωνική και πολιτική οργάνωση της πολιτείας, της πόλης-κράτους, να προέλθει τελικά από εσωτερική ωρίμανση του ανθρώπου.

Η πολιτεία, που οραματίζεται να εφαρμόσει ο Πλάτων, είναι παιδαγωγικό ιδεώδες και όχι πολιτικό πρόγραμμα. Η παιδεία του Πλάτωνα έχει ως σκοπό την ανάπτυξη του ανθρώπου και μάλιστα του εσωτερικού ανθρώπου. Η παιδεία, για τον Πλάτωνα, θεωρείται το μέσο εκείνο, με το οποίο κατορθώνει ο άνθρωπος να υψώσει το βλέμμα του προς το Αγαθό και να γίνει πολίτης του κόσμου των Ιδεών. Τελικά, η παιδεία είναι η στροφή της ψυχής προς το Αγαθό και η τελείωση της ανθρώπινης ύπαρξης.

Κύριο μέλημα της φιλοσοφίας τόσο του Σωκράτη όσο και του Πλάτωνα δεν είναι πια ο εξωτερικός κόσμος, όπως ήταν για τους Προσωκρατικούς φιλοσόφους, αλλά ο ίδιος ο άνθρωπος, δηλαδή τα προβλήματα του ανθρώπου και της επιτυχίας του στη ζωή. Τα παιδαγωγικά προβλήματα του ανθρώπου αποτελούν τη σπονδυλική στήλη της πλατωνικής φιλοσοφίας.

Το παιδαγωγικό σύστημα του Πλάτωνα εκτίθεται κυρίως στην Πολιτεία και στους Νόμους, καθώς και σε πολλούς διαλόγους του: η αρετή της ανδρείας εξετάζεται στον Αάχη, η σωφροσύνη στον Χαρμίδη, η υπακοή στους νόμους εξετάζεται στον Κρίτωνα, η αληθινή ευσέβεια στον Ευθύφρωνα, το διδακτό της αρετής στον Πρωταγόρα και στον Μένω- να, η μορφωτική αξία της ρητορικής στον Γοργία και στον Φαίδρο. Όλη η πλατωνική φιλοσοφία θεωρείται ως η ύψιστη μορφή αγωγής και μόρφωσης του ανθρώπου.

Με τη βοήθεια της πλατωνικής παιδείας τα παιδιά, οι έφηβοι και οι ενήλικοι στρέφουν τα ενδιαφέροντά τους στις αιώνιες αξίες, στις οποίες θεμελιώνεται η παιδεία τους, η ζωή τους και η κοινωνική θέση τους.

Το πρόβλημα, που θέτει ο Πλάτων με τη φιλοσοφία και παιδαγωγική του, είναι το πώς θα διαπλασθεί ένας νέος τύπος ανθρώπου και το πώς θα δημιουργηθούν νέα υποδείγματα ηθικών αξιών για τη ζωή. Γενικά, η προσφορά του Πλάτωνα στην παιδεία, όπως έχει δείξει είναι μεγίστη· αποτελεί το αποκορύφωμα του αρχαίου ελληνικού παιδαγωγικού ιδεώδους, το οποίο έχει διαχρονική αξία και συνεπώς έχει άμεση παιδαγωγική εφαρμογή και στη σημερινή εποχή.

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, Η ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΚΑΙ ΗΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΤΗΣ ΑΞΙΑ-ΑΝΝΑ ΣΤΡΑΤΑΡΙΔΑΚΗ ΚΥΛΑΦΗ