Προσδιοριστικοί
όροι
Ο
όρος «δαίμων» εμφανίζεται
στην Ελλάδα από την εποχή του Ομήρου με
την έννοια του Θεού ή απεσταλμένου του
Θεού. Κατά τον Ησίοδο, οι δαίμονες ήταν
ψυχές αποθανόντων που δρούσαν ως φύλακες
των ανθρώπων. Κατά τον Πλάτωνα, οι
δαίμονες είναι κατηγορία όντων ενδιάμεσης
φύσης μεταξύ θεών και ανθρώπων. Αναφορές
σε δαίμονες υπάρχουν στον Θαλή τον
Μιλήσιο, στον Ηράκλειτο, στον Ξενοφάνη
και στον Ξενοκράτη. 1
Στον «Θεάγη» 2 και
στην «Απολογία
του Σωκράτη» 3 του
Πλάτωνος, ο Σωκράτης φέρεται να λέει,
σχετικά με το δαιμόνιο, τα εξής: α. «…
έστι δε τούτο φωνή, ή όταν γένηται αεί
μοι σημαίνει, ο αν μέλλω πράττειν, τούτου
αποτροπήν, προτρέπει δ΄ουδέποτε..» (=
… αυτό είναι φωνή η οποία πάντοτε μου
λέει τι να μην κάνω, αλλά ποτέ τι να
κάνω), και β. «…τουτ΄έστιν
ο μοι εναντιούται τα πολιτικά πράγματα,
… πάλαι αν απολώλη… γνησίως εναντιούμενος
και διακωλύων πολλά άδικα και παράνομα
εν τη πόλει γίγνεσθαι…» (=
το δαιμόνιο με αποτρέπει από τα πολιτικά
πράγματα… αν είχα αναμιχθεί, θα είχα
χαθεί πολύ νωρίτερα, όπως καθένας που
εναντιώνεται στα άδικα και στα παράνομα
σε μια πόλη που σφύζει από αυτά…).
Πραγματεία
του Πλουτάρχου
Ο
διάλογος του Πλουτάρχου «Περί
του Σωκράτους Δαιμονίου» θεωρείται
από τις πλέον σημαντικές ηθικές
πραγματείες του. Το έτος συγγραφής του
έργου αυτού δεν μπορεί να προσδιορισθεί
με ασφάλεια. Εικάζεται ότι έχει γραφεί
γύρω στο 90 μ.Χ.
Το
έργο αναφέρεται στην προετοιμασία των
Θηβαίων να διώξουν από την περιοχή τους
τούς Σπαρτιάτες που κατείχαν την Καδμεία
(ακρόπολη του τόπου). Στη διάρκεια αυτής
της προετοιμασίας, οι πρωταγωνιστές
για να μην κινήσουν υποψίες, πραγματοποιούν
φιλοσοφικές συζητήσεις με κύριο θέμα
το «Δαιμόνιο
του Σωκράτη».
Στον
αναφερόμενο διάλογο, μετέχουν δεκατέσσερα
πρόσωπα, μεταξύ των οποίων κάποια είναι
ίσως φανταστικά. Σημαντικές παρουσίες
μεταξύ των διαλεγομένων είναι: ο
Επαμεινώνδας, κορυφαία πολιτική και
ηθική προσωπικότητα της Θήβας, ο
Γαλαξίδωρος, σημαντικός πολιτικός της
Θήβας, ο Σιμμίας σημαντικό πρόσωπο της
Θήβας, ο Θεόκριτος, μάντης κ.λπ.
Καθέκαστα
του διαλόγου
Στον
διάλογο αναφέρονται, ειδικότερα, τα
επόμενα:
Ο
Θεόκριτος λέει: το Δαιμόνιο του Σωκράτη
είναι ψέμα ή είναι κάτι άλλο; Στον Σωκράτη
το Δαιμόνιο μοιάζει να προσφέρει εξαρχής
ως οδηγό του βίου μία όραση, που μόνον
αυτή, προχωρώντας μπροστά, ρίχνει φως
στα άδηλα πράγματα, καθώς και σε αυτά
που η ανθρώπινη νόηση δεν μπορεί να
συλλογισθεί. 4
Ο
Γαλαξίδωρος λέει: Νομίζεις Θεόκριτε
ότι το Δαιμόνιο του Σωκράτη είχε μια
ιδιαίτερη δύναμη και όχι ότι ο άνθρωπος
αυτός, αφού ισχυροποίησε με την πείρα
ένα μόριο της κοινής σε όλους μαντικής
(προβλεπτικής) δύναμης, κατόρθωνε να
προβλέπει μία έκβαση των πραγμάτων που
είναι άδηλα; …… μου φαίνεται παράδοξο
το ότι θα εγκατέλειπε τις αποφάσεις του
κάθε φορά που τύχαινε να ακούσει μια
εξωτερική φωνή, ο Σωκράτης, αυτός ο
πραγματικά μεγάλος άνθρωπος, ο οποίος
έμεινε σε όλη του τη ζωή θεληματικά
σταθερός στην πείνα του, φιλοσοφούσε
παρά τα τόσα κωλύματα και αντιμετώπισε
με άκαμπτο φρόνημα τον θάνατο. Όλα αυτά
αποτελούν γνωρίσματα ανθρώπου που
οδηγείται προς το καλό από κάποια ανώτερη
επιστασία και αρχή. 5
Ο
Επαμεινώνδας λέει: Υπάρχουν περιπτώσεις
στις οποίες η μη αποδοχή αυτού που
δίδεται καλώς είναι πολυτιμότερη και
καλύτερη στάση… Με τον εθισμό και τη
μελέτη, δίδεται σε κάποιον η δυνατότητα
να απαλλαγεί ακόμη και από τα έμφυτα
πάθη. Μπορεί κανείς να μετριάσει την
αγάπη του για τα πλούτη και τη δόξα, με
την αποχή από τα πράγματα που αυτή
επιθυμεί. Υπάρχει διαφορά ανάμεσα στην
άσκηση και στον σκοπό που αυτή υπηρετεί;
Η αποχή από τα πράγματα που επιτρέπονται
αποτελεί άσκηση αποχής και για όσα δεν
επιτρέπονται. Υπάρχει μια άσκηση
δικαιοσύνης απέναντι στην αγάπη του
πλούτου και της φιλαργυρίας. Η άσκηση
αυτή δεν είναι το μην κλέψει κάποιος τα
αγαθά του γείτονα ή να μην προδώσει την
πατρίδα του για τα λεφτά (γιατί αυτά τα
απαγορεύει ο νόμος), αλλά να απέχει
εκουσίως από τα κέρδη που επιτρέπει ο
νόμος, οπότε συνηθίζει να απέχει κα από
κάθε άδικο και παράνομο εισόδημα. 6
Ο
Θεάνωρ, εκλαμβάνοντας ως θεϊκό το
προνόμιο του Σωκράτη να ακούει το
Δαιμόνιο, λέει: Όπως ένας άνθρωπος που
αγαπάει τα άλογα, δεν τα φροντίζει όλα
εξίσου, αλλά, ξεχωρίζοντας το καλύτερο,
το εξασκεί και το εκτρέφει ιδιαίτερα,
έτσι και τα όντα που είναι ανώτερα από
μάς σημαδεύουν τους καλύτερους από μας,
τους θεωρούν άξιους μιας ιδιαίτερης
παιδαγωγίας και τους κατευθύνουν μέσω
συμβουλών. Κι όπως οι βασιλιάδες και
στρατηγοί αποκαλύπτουν οι ίδιοι τη
σκέψη τους στους έμπιστους και στους
φίλους τους, έτσι και το θείο συνομιλεί
απ΄ ευθείας με λίγους, εκείνους που
τυχόν θα αποφασίσει να τους καταστήσει
μακάριους. Το Δαιμόνιο δεν βοηθά κάποιους
στην τύχη,. Με αυτόν τον τρόπο ενεργεί
το Δαιμόνιο. 7
Ο
Σιμμίας λέει: Καθώς εξετάζαμε το ζήτημα,
σκεφτήκαμε πως το Δαιμόνιο του Σωκράτη
ίσως να μην ήταν όραμα, αλλά αίσθηση
κάποιας φωνής ή νόηση κάποιου λόγου που
έφθανε σε αυτόν με παράδοξο τρόπο. Όπως
στη διάρκεια του ύπνου, ενώ δεν υπάρχει
φωνή, οι άνθρωποι νομίζουν ότι ακούν
κάποιους να μιλούν και λαμβάνουν
εντυπώσεις και νοήσεις λόγων. Στην
περίπτωση του Σωκράτη, ο νους του, που
ήταν καθαρός και απαθής, ήταν δεκτικός
και ευαίσθητος στη σύλληψη μηνυμάτων,
που θα μπορούσαν να εκληφθούν, όχι ως
φωνή, αλλά ως σκέψη, κάποιου δαίμονα, η
οποία ερχόταν, χωρίς φωνή σε επαφή με
τη νόηση του Σωκράτη χάρη στο περιεχόμενο
του μηνύματος. Ο νους του ανώτερου όντος
οδηγεί την κατάλληλη ψυχή αγγίζοντας
την με το νοητό. 8
Ο
Τίμαρχος, που πέθανε νέος και τις απόψεις
του περιγράφει στον διάλογο ο Σιμμίας,
είχε αφηγηθεί ότι, θέλοντας να μάθει
ποια δύναμη είχε το Δαιμόνιο του Σωκράτη,
κατέβηκε στο άντρο του Τροφώνιου
(μαντείου). Όταν ανέβηκε πάλι, μια φωνή
του είπε: κάθε ψυχή διαθέτει νου και δεν
υπάρχει ψυχή χωρίς λογική και νου. Το
τμήμα της ψυχής που θα αναμειχθεί με τη
σάρκα και τα πάθη αλλοιώνεται και
γίνεται, ακολουθώντας τις ηδονές και
τους πόνους, μη λογικό. Άλλες ψυχές
βυθίζονται ολόκληρες μέσα στο σώμα και
άγονται στη ζωή τους από τα πάθη, άλλες
αναμιγνύονται εν μέρει με το σώμα κι
αφήνουν έξω από τη σάρκα το καθαρότερο
τμήμα τους, που επιπλέει σαν σημαδούρα
στην επιφάνεια, ακουμπώντας στο κεφάλι
του ανθρώπου. Το τμήμα λοιπόν που μένει
βυθισμένο στο σώμα λέγεται ψυχή., Το
τμήμα που δεν υπόκειται σε φθορά, οι
πολλοί το αποκαλούν νου και νομίζουν
ότι βρίσκεται εντός τους. Εκείνοι όμως
που έχουν ορθή αντίληψη το αποκαλούν
δαίμονα που βρίσκεται εντός τους. 9
Επιλεγόμενα
Στον
διάλογο του Πλουτάρχου «Περί
του Σωκράτους Δαιμονίου» συνυπάρχουν:
α. η έκθεση των γεγονότων προετοιμασίας
και τελικής πραγματοποίησης της
ανακατάληψης από τους Θηβαίους της
Καδμείας (ακρόπολης των Θηβών}, την οποία
κατείχαν οι Σπαρτιάτες, και β. οι
φιλοσοφικές συζητήσεις που διεξήγαγαν
– σκόπιμα κατά το αφήγημα – τα ενεργά
πρόσωπα του εγχειρήματος αυτού.
Η
διάσταση μεταξύ του ιστορικού και
φιλοσοφικού στοιχείου, όπως αυτά
εκτίθενται στην πραγματεία χωρίς αλληλο
– περιχώρηση, προκαλεί το ερώτημα: ποια
από τα δυο στοιχεία σηκώνει το βάρος
της πρόθεσης του συγγραφέα και του
ενδιαφέροντος του αναγνώστη; Η απάντηση
σε αυτό δεν είναι εύκολη ούτε ασφαλής,
αφού δεν έχει δηλωθεί, άμεσα ή έμμεσα,
η πρόθεση του συγγραφέα κι αφού τα
ενδιαφέροντα των αναγνωστών είναι όσα
και οι προσλαμβάνουσες συνειδήσεις».
Η
σχέση του Πλουτάρχου με τη φιλοσοφία
είναι δεδομένη, λαμβανομένων υπόψη των
σχετικών διατριβών του, καθώς και του
γεγονότος ότι ο Πλούταρχος υπήρξε ιερέας
του Μαντείου των Δελφών, που λειτουργούσε
στο όνομα του Θεού Απόλλωνα, ο οποίος
θεωρείτο, εκτός των άλλων, και φιλόσοφος.
Το τελευταίο αυτό αναφέρεται στο έργο
του Πλουτάρχου «Περί
του Ει και εν Δελφοίς», σε
δύο χωρία ήτοι: α. «Ο
φίλος Απόλλων… τας απορίας περί τον
λόγον αυτός ενιέναι και προβάλλειν τω
φύσει φιλοσόφω της ψυχής όρεξιν αγώγον
επί την αλήθέιαν…» {
= ο αγαπητός Απόλλων …τις απορίες που
αφορούν τη λογική ο ίδιος τις διεγείρει
και τις προβάλλει στο μέρος της ψυχής
που κλίνει από τη φύση του προς τη
φιλοσοφία, δημιουργώντας την τάση του
να οδηγηθεί στην αλήθεια…}. 10
Β. «Ότι
μεν ουχ ήττον ο Θεός φιλόσοφος ή μάντης,
εδόκει πάσιν ορθώς προς τούτο… Αμμώνιος
τίθεσθαι και διδάσκειν…» {
= το ότι ο Θεός είναι φιλόσοφος όχι
λιγότερο από όσο είναι μάντης, φάνηκε
σε όλους ότι ορθώς … το θεμελιώνει και
το αποδεικνύει ο Αμμώνιος..}. 11
Σε
ότι αφορά την έκθεση ιστορικών και
φιλοσοφικών στοιχείων στα αντικείμενο
της παρούσας αναφοράς, την πραγματεία
του Πλουτάρχου «Περί
του Σωκράτους Δαιμονίου»,
θα μπορούσε να διατυπωθεί η άποψη – ως
προσωπική έστω εκδοχή – ότι ο Πλούταρχος,
κι όταν ακόμη αφηγείται ιστορικά
γεγονότα, δεν αποσπάται από τους
φιλοσοφικούς προβληματισμούς που
διακατέχουν την πνευματική του οντότητα.
Του Δημήτρη Σιάτρα
Σημειώσεις
Βλ.
εισαγ. Σ. Γκιργκένη, στην έκδ. Πλούταρχος,
Θεσσαλονίκη 2002, σελ. 41.
Πλάτωνος, Θεάγης, 528
d2 – d8.
Πλάτωνος, Απολογία
Σωκράτους, 31 c4 – 32 a
Πλουτάρχου, Περί
του Σωκράτους Δαιμονίου, 580
C10 – D.
Στο
ίδιο, 580 F11 – 581 B – D.
Στο
ίδιο, 584 E – F, 585, A – B.
Στο
ίδιο, 593 Β, 24.
Στο
ίδιο, 588, C- E.
Στο
ίδιο, 590 A – B 21, 591 D – E.
Πλουτάρχου, Περί
του Ει και εν Δελφοίς, 384
F.
Στο
ίδιο, 385 Β2.
https://www.taxydromos.gr-------------------------------------
ΤΟ ΔΑΙΜΟΝΙΟ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ
ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ, ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΟΥΣ ΔΑΙΜΟΝΙΟΥ
ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΔΑΙΜΟΝΙΟ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ - ΤΟ ΔΑΙΜΟΝΙΟ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ
Πώς να καταλάβουν και πώς να καταλάβουμε έναν άνθρωπο της όποιας εποχής, που ήταν μη δογματικός και αναζητούσε μέσα του, στο πνεύμα του δηλαδή και μόνο, στο «δαιμόνιο» του, την θεία του φύση, την αλήθεια;
.jpg)
.jpg)
