ΑΡΑΤΟΣ Ο ΣΟΛΕΥΣ - «ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ»

Το θέμα αυτού του άρθρου αφορά τα «Φαινόμενα» του Άρατου, που είναι ένα αστρονομικό ποίημα. 

Μέσα από τον κόσμο της επιστήμης διευρύνουμε τους ορίζοντές μας, για τους ανεξερεύνητους από τον άνθρωπο κόσμους που βλέπουμε εκεί ψηλά στον ουρανό.

Κοιτάζουμε το ουράνιο στερέωμα με δέος κι αναρωτιόμαστε αρκετές φορές ως ανθρωπότητα ποιοι είμαστε, από πού ερχόμαστε και προς τα πού πηγαίνουμε. Προσπαθούμε να βρούμε απαντήσεις σε ποιο βαθμό είμαστε κι εμείς παιδιά του κοσμικού ωκεανού ζωής, του έναστρου ουρανού κι αν είμαστε πλασμένοι από  αστερόσκονη. Φιλοσοφούμε για τη ζωή, ψάχνουμε να βρούμε τι είναι φθαρτό και τι άφθαρτο, τι είναι εφήμερο και τι αιώνιο…

Η Επιστήμη με τα τεχνολογικά μέσα που διαρκώς εξελίσσει, λειτουργεί με το λογισμό, η Φιλοσοφία καλλιεργεί τη λογική και την ηθική πλευρά του ανθρώπου, ενώ η Τέχνη διεγείρει με το αίσθημα, οδηγώντας τον άνθρωπο προς την πηγή της Αλήθειας, που είναι πολύμορφη και πολυποίκιλη.

Μία μορφή της τέχνης είναι και η Ποίηση. Κατά τον Πλάτωνα οι ποιητές είναι οι ερμηνευτές των Θεών. Αν ο λόγος είναι το μέσο δράσης του Φιλοσόφου, ο μύθος είναι το μέσο δράσης του καλλιτέχνη…

Πάνω σε αυτό το μονοπάτι βάδισε και ο Άρατος ο Σολεύς, μετατρέποντας σε ποίηση ένα επιστημονικό έργο της εποχής του.

Όμως ποιος ήταν ο Άρατος;  Τι έκανε διάσημο ένα ποίημα να είναι επίκαιρο για αιώνες και να μην ξεχαστεί σε κάποιο χρονοντούλαπο της Ιστορίας;

Ο Άρατος γεννήθηκε περίπου το 310 π.Χ., στους Σόλους της Κιλικίας. Ήταν γιατρός, μαθηματικός, αστρονόμος και ποιητής. Σε νεαρή ηλικία ο Άρατος σπούδασε στην Αθήνα, όπου μαθήτευσε στον Ζήνωνα τον Κιτιέα, ιδρυτή της Στοάς και σχετίστηκε με τον σπουδαίο ποιητή Καλλίμαχο τον Κυρηναίο.

Στη συνέχεια επισκέφθηκε την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου όταν βασίλευε ο Πτολεμαίος ο Φιλάδελφος. Από την Αλεξάνδρεια και με σύσταση του Ζήνωνα αποδέχθηκε την πρόσκληση του βασιλιά της Μακεδονίας  Αντίγονου του Γονατά και βρέθηκε στην Πέλλα, γράφοντας αρχικά ένα ποίημα αφιερωμένο στο βασιλιά «Ύμνος εις Πάνα» που εξυμνούσε τον Αντίγονο για τη νίκη του ενάντια στους Γαλάτες το 277 π.Χ. Το ποίημα έτυχε ευρείας αποδοχής τόσο από το βασιλιά όσο και από τους αυλικούς του, καθιερώνοντάς τον ως ποιητή. Στη συνέχεα ο Αντίγονος Γονατάς, που είχε αστρονομικές γνώσεις και συναφή ενδιαφέροντα, του πρότεινε  να συνθέσει ένα αστρονομικό ποίημα. Πιο συγκεκριμένα ο Αντίγονος ανέθεσε στον Άρατο να μεταφέρει σε ποιητική μορφή το αστρονομικό έργο του Εύδοξου του Κνίδιου1, χρησιμοποιώντας τον «δακτυλικό εξάμετρο», τον τυπικό στίχο της αρχαίας Ελληνικής επικής ποίησης, κατά το πρότυπο των ομηρικών επών, της Ιλιάδας και της Οδύσσειας.

Ο Άρατος ανταποκρίθηκε θετικά σε αυτήν την πρό(σ)κληση, παρότι δεν διέθετε  εξειδικευμένες αστρονομικές γνώσεις. Όμως γνώριζε καλά την ποιητική παράδοση των ποιητών της ελληνικής αρχαιότητας και κυρίως των επικών και διασκεύασε το σημαντικό επιστημονικό έργο του Εύδοξου του Κνίδιου.

Με τον έμμετρο λόγο ο Άρατος ο Σολεύς διέσωσε την πιο αρχαία περιγραφή των αστερισμών ένα από τα σημαντικό έργα του Εύδοξου. Το έργο αυτό δεν θα ήταν γνωστό, αν δεν είχε αποδοθεί μέσω της ποίησης από τον Άρατο.

Το αστρονομικό  επικό ποίημα του Άρατου αποτελείται από 1155 «δακτυλικούς εξάμετρους» στίχους περιγράφοντας τους αστέρες, τους αστερισμούς, τα νεφελώματα και το Γαλαξία. Υπήρξε ιδιαίτερα προσφιλές ανάγνωσμα κατά τους Ελληνιστικούς, τους Ρωμαϊκούς και τους Βυζαντινούς χρόνους με πληθώρα  ευμενών σχολιασμών, από λόγιους, φιλοσόφους μαθηματικούς και αστρονόμους των παραπάνω χρόνων. Επιγραμματικά μπορούμε να αναφέρουμε  τον πατέρα της Αστρονομίας Ίππαρχο (190-120 π.Χ.) που πέρα από θετικά σχόλια αναφέρεται εκτενώς σε ένα έργο του «Των Αράτου και Ευδόξου φαινομέων εξηγήσεως βιβλία γ’»,  χωρίζοντας το ποίημα σε τρία μέρη: α) Την καταστέρωση, δηλαδή τους αστερισμούς και τους σχετικούς μύθους μ’ αυτούς, β) Τις συνανατολές και συγκαταδύσεις των αστερισμών και γ) Τις καιρικές υποδείξεις.  

Θετικά σχόλα αναφέρονται από τον Θέωνα τον Αλεξανδρέα (330-395 μ.Χ.), που ήταν ο πατέρας της Υπατίας και ένας από τους τελευταίους σοφούς στη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας. Επίσης ο Ρωμαίος ποιητής Οβίδιος γεμάτος ενθουσιασμό έλεγε: «cum sole et luna semper Aratus erit…» που σημαίνει ότι « μετά τον Ήλιο και τη Σελήνη, αιώνιος ο Άρατος θα μείνει», ενώ ο Ρωμαίος ρήτορας Κικέρωνας επαινεί την κομψότητα των στίχων του Άρατου και μεταφράζει αρκετούς στίχους. Ας δούμε παρακάτω μεταφρασμένο ένα πολύ  μικρό δείγμα αυτού το ποιήματος. 

Στο πρώτο απόσπασμα αναφέρεται στους αστερισμούς του Ταύρου, του Ωρίωνα και Μεγάλου Κυνός:

«Λοξά κάτω από την τομή του Ταύρου πάει ο ίδιος ο Ωρίωνας, σαν περνά σε μια καθαρή νύχτα, μην ελπίσει κανείς να δει ρίχνοντας τη ματιά του στον ουρανό άλλα άστρα πιο λαμπρά απ’ εκείνον.

Τέτοιος φρουρός του φαίνεται με υψωμένη ράχη πίσω ο Κύων, βαδίζει με τα τέσσερα πόδια, είναι πλουμιστός, όχι λαμπρός σε όλο του το σώμα, αλλά έχει σκοτεινή κοιλιά, του σαγονιού η άκρη είναι φοβερή και πολύ το άστρο λαμπυρίζει, σ’ αυτό το άστρο οι θνητοί όνομα έχουν δώσει Σείριος».

Το έργο του Άρατου ήταν ιδιαίτερα δημοφιλές στον ρωμαϊκό κόσμο και μνημονεύτηκε τόσο από Ευρωπαίους όσο και Άραβες λόγιους, τουλάχιστον μέχρι τον 9ο αι. μΧ.

Στο δεύτερο αναφέρεται στο γαλαξία μας:

«Αν κάποια νύχτα καθαρή, όταν τα λαμπρά άστρα η νύχτα η ουράνια στους θνητούς όλα δείχνει κι η νέα σελήνη λάμψη κανενός δεν μειώνει, αλλ΄ όλα μέσα στο σκότος της ομορφιά τους δείχνουν. Αν τότε το θαύμα αυτό τη σκέψη σου αγγίξει, καθώς του ουρανού το θόλο να διασχίζουν βλέπεις άστρα λαμπρά και στάθηκε κάποιος, για να σου δείξει τον κύκλο τον ολόλαμπρο που Γάλα ονομάζουν…».

Γι’ αυτό το σημαντικό ποιητικό έργο, υπάρχει και μεταγενέστερη αναγνώριση στην εποχή που ζούμε, εφόσον το όνομα του Άρατου έχει δοθεί σε κρατήρα της Σελήνης, ενώ είναι αρκετά εύστοχος και ο σχολιασμός, πως ο Άρατος είναι ο «Όμηρος της Αστρονομίας».

Συνειδητοποιώ πως την ώρα που γράφονται αυτές οι γραμμές έχει ήδη ανατείλει ο επιβλητικός αστερισμός του Ωρίωνα και δίπλα του τον ακολουθεί ο μεγάλος Κύων ο πιστός τους σκύλος, ένας άλλος αστερισμός, με το μαγικό και διαμαντένιο άστρο του τον Σείριο, στολίδια πανέμορφα σ’ έναν εντυπωσιακό έναστρο ουρανό. Πόσοι αρχαίοι πολιτισμοί, πόσοι άνθρωποι ταξίδεψαν, μόχθησαν, φιλοσόφησαν, προσευχήθηκαν, ερωτεύτηκαν  κάτω από αυτά τα ουράνια στολίδια εδώ και χιλιάδες χρόνια.

 

Η ποίηση εξάλλου,  ως μια μορφή τέχνης δεν μιλά μόνο στις καρδιές των ανθρώπων,  αλλά επίσης τους διδάσκει! Δεν είναι τυχαίο μέσα στη πορεία της δική μας εξέλιξης πως αλληλοεπηρεάζεται η Φιλοσοφία με την Επιστήμη και τη τέχνη της ποίησης. Μπορεί βέβαια το εύρος της ποίησης να είναι ένα ολόκληρο σύμπαν, όμως και ο κόσμος του σύμπαντος είναι ένα ποίημα ατέρμονο…

Παραπομπές

1) Ο φυσικός και μαθηματικός Εύδοξος ο Κνίδιος (407-354 π.Χ.) στο έργο του «Φαινόμενα» είχε περιγράψει επακριβώς τις κινήσεις των απλανών αστέρων και είχε υποδείξει πώς είναι δυνατόν να προβλέπονται οι αλλαγές του καιρού βάσει αυτών.

Με το έργο του επεδίωκε να δίνει οδηγίες στους βοσκούς, στους γεωργούς, στους ναυτικούς, εξηγώντας επίσης τον τρόπο να αναγνωρίζουν τους αστερισμούς.

2) Το ηλιακό μας σύστημα βρίσκεται στις παρυφές του Γαλαξία μας. Καθώς τον κοιτάζουμε κατά μήκος σ’ έναν καθαρό ουρανό, σχηματίζει μία γαλακτόχρωμη, φωτεινή λωρίδα από πληθώρα αστεριών, που διασχίζει τον ουράνιο ορίζοντα από τη μία πλευρά μέχρι την άλλη. Λόγω της εμφάνισης αυτής, ονομάστηκε στα ελληνικά «Γαλαξίας κύκλος» ή και «γάλακτος κύκλος» ή και σκέτο «γάλα». Στα αγγλικά ονομάζεται  «Milky Way»,  που είναι μετάφραση από τα λατινικά Via Lactea  «Γαλακτική Οδός».

3) «Ο ουρανός, ο μεγάλος ουρανός είν’ ακόμα σκοτεινός και η νύχτα κυλά. Μα εκεί ψηλά κοίτα έν’ άστρο που δειλά μοναχό φεγγοβολά και μάς χαμογελά… «Πες μου μια λέξη». Χόρν Δημήτρης –  Μουσική/Στίχοι: Χατζιδάκις Μάνος/Σακελλάριος Αλέκος

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

1.  Άρατος ο Σολεύς «Φαινόμενα και Διοσημεία» Ένα αστρονομικό ποίημα  ΜΤΦ Θεόδωρος Γ. Μαυρόπουλος  Εκδόσεις Ζήτρος 2007

2.  Ουρανογραφία Η ιστορία και η Μυθολογία των Αστερισμών Χαρίτων Τομπουλίδης 2η Έκδοση Εκδόσεις Πλανητάριο 2016

3.  Τα πρόσωπα του Ιανού (Θεία και ανθρώπινη εκδοχή στην Τέχνη) Βάσος Μ. Βογιατζόγλου Εκδόσεις ΦΙΛΙΠΠΟΤΗ 1990

4. http://www.diadrastika.com/2016/03/aratos-solefs-omiros-tis-astronomias.html

5. http://www.kathimerini.gr/307878/article/politismos/arxeio-politismoy/ena-diashmo-astronomiko-poihma

6. https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%93%CE%B1%CE%BB%CE%B1%CE%BE%CE%AF%CE%B1%CF%82

Συγγραφέας: Κληματσίδας Χάρης

Πηγή: https://www.filosofikilithos.gr/

===============================

Ο ΗΡΙΔΑΝΟΣ

Αθήναιου, "Δειπνοσοφιστών": "Δε χάθηκε άγνωστο από τον Δία το αστέρι αυτό, από το οποίο λέγεται ότι καταγόμαστε..."