ΕΝΝΕΑ ΕΤΗ ΦΩΤΟΣ: ΤΑ ΧΑΜΗΛΟΤΕΡΑ ΕΠΙΠΕΔΑ ΣΥΝΕΙΔΗΤΟΤΗΤΑΣ ΚΑΤΑ ΤΑ ΗΡΑΚΛΕΙΤΕΙΑ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ & ΤΟ ΞΥΠΝΗΜΑ ΤΗΣ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗΣ

Ένα επίπεδο συνειδητότητας είναι οι «μη δυνάμενοι», όπως το ονομάζω. Ο Ηράκλειτος αναφέρεται σε όλους εκείνους που απλά δεν μπορούν.

Στο πρώτο απόσπασμα, γίνεται λόγος για τους ασύνετους. Αυτοί δεν μπορούν να κατανοήσουν από μόνοι τους την κοσμική λειτουργία. Ακόμα και όταν ακούσουν τον σχετικό λόγο, πάλι αδυνατούν. Δεν έχουν την ανάλογη πείρα. Ξεχνούν όπως ξεχνά κανείς τα όνειρά του. Το ίδιο αναφέρεται και στο απόσπασμα 34: «Όσοι δεν είναι σε θέση να κατανοήσουν (τον αληθινό λόγο), ακόμα κι όταν τον ακούσουν είναι σαν τους κουφούς. Το λέει και το ρητό: παρόντες απόντες». «Αξύνετοι ακούσαντες», κατά το κείμενο.

Ένα άλλο επίπεδο συνειδητότητας αναφέρεται στους «νομίζοντας». Αυτοί δεν ενδιαφέρονται πραγματικά. Δεν έχουν μέσα τους τις ρίζες της φιλοσοφίας, δηλαδή το «θαυμάζειν» και το «απορείν». Επαναπαύονται στις έτοιμες γνώσεις που απλά διδάσκονται, και έχουν την ψευδαίσθηση ότι γνωρίζουν καλώς τα πράγματα. Η γνώση τους δεν είναι καρπός της δικής τους προσπάθειας. Δεν θαυμάζουν ούτε θέτουν απορίες για όλα τα θαυμαστά που βλέπουν γύρω τους, διότι δεν έχουν έρωτα προς την φιλοσοφία. «Οι πολλοί δεν στοχάζονται πάνω στην φύση των πραγμάτων που συναντούν μπροστά τους, ούτε τα γνωρίζουν πραγματικά έστω κι αν τα διδαχτούν, αλλά απλώς νομίζουν πως τα γνωρίζουν» (απ. 17). Στο κείμενο αναφέρεται «ου γαρ φρονέουσι τοιαύτα πολλοί» (όπου φρόνημα σημαίνει την επίγνωση), το οποίο αντιδιαστέλλεται από την απλή επιδερμική μάθηση, «ουδέ μαθόντες γινώσκουσιν».

Ένα άλλο επίπεδο συνειδητότητας που μοιάζει με το προηγούμενο, είναι οι εντελώς «αδιάφοροι». «(Οι πολλοί) απομακρύνονται από ό, τι συναναστρέφονται διαρκώς και τους φαίνονται ξένα αυτά που συναντούν καθημερινά» (απ. 72).

Ένα ακόμα επίπεδο συνειδητότητας αφορά όσους υιοθετούν τις απόψεις των πολλών μόνο και μόνο επειδή προέρχονται …από τους «πολλούς». Σε αυτήν την περίπτωση μετρά (για αυτούς) η ποσότητα (ότι το λένε οι περισσότεροι). Είναι η λεγόμενη «κοινή γνώμη». Είναι αυτό που έχει επικρατήσει, εδραιωθεί, και καθιερωθεί εξαιτίας μιας «αυθεντίας», και παγιωθεί με τη βοήθεια του χρόνου. Αυτό ισχύει για όλων των ειδών τις ιδεολογίες. «Η νόησή τους δεν είναι παρά παρορμητική σκέψη. Δείχνουν εμπιστοσύνη στους λαϊκούς αοιδούς και για δάσκαλό τους έχουν το πλήθος, γιατί δεν ξέρουν ότι οι πολλοί είναι φαύλοι, ενώ οι λίγοι είναι οι αγαθοί» (απ. 104).

Ένα ακόμα επίπεδο, αφορά την «ιδίαν φρόνησιν». Βέβαια, εδώ δεν κατακρίνεται η «ιδία φρόνηση», αλλά όταν αυτή οδηγεί εκτός πραγματικότητας. Αυτό σημαίνει ότι ο άνθρωπος αδυνατεί να φτάσει ουσιαστικά στην κατανόηση του λόγου που χαρακτηρίζεται ως «κοινός», δηλαδή ο ίδιος για όλους. «Πρέπει να ακολουθούμε τον ξυνόν, που σημαίνει τον κοινόν λόγο· ξυνός άλλωστε είναι ο κοινός. Ενώ ο αληθινός λόγος είναι καθολικός, τα ανθρώπινα πλήθη ζουν με οδηγό τις επιμέρους νοοτροπίες τους» (απ. 2). Στην πραγματικότητα αυτές οι επιμέρους νοοτροπίες, είναι αυτό που επικρατεί και δέχεται άκριτα ο καθένας. Κάτι που το επικρίνει ο Ηράκλειτος αλλού: «Ας μη στοχαζόμαστε με εικασίες για τα σπουδαιότερα ζητήματα» (απ. 47).

ΤΟ ΞΥΠΝΗΜΑ ΤΗΣ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗΣ
Ως τώρα αναφέρθηκα στα χαμηλότερα επίπεδα συνείδησης. Στην ουσία κρατούν τη συνείδηση σε μια κατάσταση ύπνου. Ή καλύτερα, σε μια κατάσταση λήθαργου, όπου ο άνθρωπος δεν είναι σε θέση να εννοήσει τα όσα συμβαίνουν μέσα του και γύρω του. Αυτό οφείλεται στην κατάσταση της ίδιας του της ψυχής, όπως ήδη έχουμε δει. Είναι οι άνθρωποι που έχουν την ψυχή τους υγρή. Σε αυτούς, ο λόγος ατροφεί, κάτι που οφείλεται στον άλογο και μη φυσικό τρόπο ζωής τους. Τώρα θα δούμε πως μπορεί να ξυπνήσει η συνείδηση και να αντιστραφεί η κατάσταση.

Το κλειδί είναι η αμφισβήτηση.

Η αμφισβήτηση δεν έχει το νόημα της ισοπέδωσης. Μάλλον έχει το νόημα της γέννησης νέων οπτικών και νέων προσεγγίσεων, ικανών να φωτίσουν περαιτέρω τον δρόμο της γνώσης. Είναι η προσωπική τόλμη του ότι και εγώ μπορώ να σκεφτώ και να κρίνω, χωρίς να έχει κανείς το δικαίωμα να μου το αρνηθεί. Καμία «αλήθεια» δεν πρέπει να αποδεχτώ μέχρι της στιγμής που εγώ θα την κρίνω ως τέτοια.

Ο άνθρωπος οφείλει αφενός να παραδεχτεί και τη δική του άγνοια, («την αμάθειά του είναι προτιμότερο κανείς να την κρύβει» απ. 95), αφετέρου να υπερβεί το Δελφικό ρητό «γνώθι σαυτόν». Τι σημαίνει αυτό; Σύμφωνα με τον Πλούταρχο που υπήρξε πρωθιερέας του Απόλλωνος στους Δελφούς, το ρητό αυτό ξεκαθαρίζει τα όρια μεταξύ του θνητού ανθρώπου και των αθανάτων θεών. «Ωστόσο, το “γνώρισε τον εαυτό σου” φαίνεται κατά κάποιο τρόπο να αντίκειται, πάλι όμως, υπό μια έννοια, να συμφωνεί μαζί του. Το ένα είναι αναφώνηση από έκπληξη και σεβασμό προς τον θεό ότι είναι δια παντός, το άλλο υπόμνηση στο θνητό της φύσης και της αδυναμίας του» (Περί του Ει του εν Δελφοίς, 394 C). Αυτό το ρητό υπήρξε η αφορμή για να αναρωτηθεί ο Σωκράτης ¨τι είναι άνθρωπος¨. Ο Διογένης ο Λαέρτιος στους «Βίους των φιλοσόφων» παραδίδει για τον Ηράκλειτο ότι «δεν μαθήτευσε σε κανένα δάσκαλο, αλλά είπε πως ερεύνησε τον εαυτό του κι έμαθε τα πάντα από τον εαυτό του» (ix 5).