Ο ΑΝΘΡΩΠΟΚΕΝΤΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΟΔΥΣΣΕΙΑΣ (ραψωδίες ε και ι)

Πίνακας: Arnold Böcklin, Οδυσσέας και Πολύφημος

Του Γιώργου Β. Μιχαήλ

Σε όλη την Οδύσσεια κυριαρχεί η ανθρωποκεντρική αντίληψη. Ο ποιητής τοποθετεί τον άνθρωπο στο κέντρο του κόσμου και προσπαθεί να αναδείξει, με κάθε μέσο και σε κάθε ευκαιρία, τις ξεχωριστές ιδιότητες και ικανότητές του.

Και αυτός που εκφράζει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τις ανθρωποκεντρικές αντιλήψεις του ποιητή είναι, φυσικά, ο Οδυσσέας, ο οποίος βρίσκεται διαρκώς αντιμέτωπος με εξωανθρώπινες δυνάμεις, που προσπαθούν να εμποδίσουν την επιστροφή του στον κόσμο των ανθρώπων.

Μια τέτοια δύναμη είναι στη ραψωδία ε και η Καλυψώ, που κρατάει τον ήρωα καθηλωμένο στο νησί της για οκτώ περίπου χρόνια. Η περίπτωσή της είναι ιδιαίτερα σημαντική, καθώς η νεράιδα έχει να προσφέρει στον αγαπημένο της τρία ακαταμάχητα δώρα: την αθανασία, την αιώνια νεότητα και την ασφάλεια.

Χωρίς κανέναν ενδοιασμό, ο Οδυσσέας απορρίπτει την προσφορά της θεάς και επιλέγει τη θνητότητα, την ασχήμια των γηρατειών και τα βάσανα. Επιλέγει δηλαδή όλα όσα αποτελούν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ανθρώπου. Οι συνθήκες κάτω από τις οποίες παίρνει αυτήν την απόφαση, καθορίζουν και το μέγεθος της σημασίας της.

Στην Ωγυγία, ο Οδυσσέας δεν καλείται να επιλέξει ανάμεσα στον ανθρώπινο κόσμο και σ’ έναν κόσμο κατώτερο από τον ανθρώπινο. Σε μια τέτοια περίπτωση, άλλωστε, η απόφασή του δεν θα είχε και μεγάλη σπουδαιότητα. Στο νησί της Καλυψώς, ο ήρωας έχει να διαλέξει ανάμεσα σ’ έναν κόσμο ανθρώπινο κι έναν κόσμο θεϊκό.

Του παρουσιάζεται η μοναδική ευκαιρία να ανέβει στο επίπεδο των θεών. Και αυτός την αρνείται! Η απόφασή του είναι μεγαλειώδης και απόλυτα εναρμονισμένη με την ανθρωποκεντρική αντίληψη που κυριαρχεί στην Οδύσσεια. Το θεϊκό επίπεδο μπορεί να βρίσκεται πιο πάνω από το ανθρώπινο, αλλά αρμόζει στους θεούς και όχι στους ανθρώπους. Κέντρο και σκοπός του ανθρώπινου κόσμου είναι ο ίδιος ο άνθρωπος.

Η ίδια ανθρωποκεντρική αντίληψη κυριαρχεί και στη σκηνή της κατασκευής της σχεδίας. Στο κέντρο αυτής της σκηνής βρίσκεται ο Οδυσσέας. Παρά τη σημαντική συμβολή της, αφού εφοδιάζει τον αγαπημένο της με τα απαραίτητα εργαλεία και του υποδεικνύει την κατάλληλη ξυλεία, η Καλυψώ βρίσκεται συνεχώς σε δεύτερο πλάνο. Φέρνει ό,τι είναι να φέρει και αποχωρεί.

Ο Οδυσσέας είναι αυτός που θα κόψει, θα πελεκήσει, θα ξύσει και θα σταθμίσει τους κορμούς, θα συνταιριάσει τα μαδέρια, θα φτιάξει το κατάρτι, το τιμόνι και την αντένα, θα δέσει τα σκοινιά, θα περιφράξει και, τέλος, θα καθελκύσει τη σχεδία. Είναι, λοιπόν, φανερό ότι ο ποιητής, ωθούμενος από τις ανθρωποκεντρικές του αντιλήψεις, θέλησε να αναδείξει και εδώ ως υπέρτερη αξία τον άνθρωπο και τις ικανότητές του.

Γι’ αυτό και τοποθέτησε στο κέντρο της σκηνής τον Οδυσσέα, δηλαδή τον άνθρωπο, υποβαθμίζοντας κατά κάποιο τρόπο τον ρόλο της Καλυψώς, που αντιπροσωπεύει το θεϊκό στοιχείο. Όσο σημαντική κι αν είναι η συμβολή της νεράιδας στην εξέλιξη της πλοκής, δεν είναι καθόλου σημαντική αυτή καθαυτή.

Ό,τι κάνουν οι θεοί το κάνουν με χαρακτηριστική ευκολία, λόγω της θεϊκής τους φύσης. Και αυτή ακριβώς η ευκολία είναι που μειώνει τη σπουδαιότητα των θεϊκών κατορθωμάτων. Δεν χρειάζεται να έχεις ιδιαίτερες ικανότητες ή να καταβάλεις προσπάθειες για να πετύχεις κάτι, όταν είσαι θεός.

Στην περίπτωση όμως του Οδυσσέα (και συνεπώς του ανθρώπου γενικότερα) τα πράγματα είναι διαφορετικά. Είναι σπουδαίο κατόρθωμα να φτιάξεις μια καλοδουλεμένη σχεδία μέσα σε τέσσερις μέρες ολομόναχος. Το επίτευγμα αυτό αναδεικνύει το ανθρώπινο μεγαλείο και κάνει σημαντικότερο, από μια άποψη, τον άνθρωπο από τους θεούς.

Τέλος, ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζει την τρικυμία ο Οδυσσέας υπαγορεύεται κι αυτός από τις ίδιες ανθρωποκεντρικές αντιλήψεις. Και στη σκηνή αυτή, ο ποιητής υποβαθμίζει με τον τρόπο του τον ρόλο των θεών, παρότι σ’ ένα πρώτο επίπεδο το θεϊκό στοιχείο φαίνεται να είναι το κυρίαρχο.

Δεν κάνει δα και τίποτα σπουδαίο ο Ποσειδώνας, προκαλώντας τη θαλασσοταραχή. Μια απλή κίνηση της τρίαινάς του είναι αρκετή για να ταράξει τον υπάκουο πόντο. Ούτε η επέμβαση της Λευκοθέης είναι σπουδαία αυτή καθαυτή. Το θάρρος της, καθώς και η ευκολία με την οποία εμφανίζεται και εξαφανίζεται, πηγάζουν από τη θεϊκή της υπόσταση.

Σε καμιά περίπτωση η θεά δεν ρισκάρει την ίδια την ύπαρξή της. Ακόμα κι αν την έπαιρνε είδηση ο Ποσειδώνας, δεν θα κινδύνευε η ζωή της –αφού είναι αθάνατη. Ούτε, τέλος, οι ενέργειες της Αθηνάς είναι μεγαλειώδεις από μόνες τους. Καταρχάς η θεά αργεί να παρέμβει (επειδή σέβεται και φοβάται ταυτόχρονα τον Ποσειδώνα) και κατά δεύτερο δεν καταβάλλει και ιδιαίτερες προσπάθειες για να πετύχει όσα πετυχαίνει.

Πόσο όμως μεγαλείο κρύβεται στη συμπεριφορά του Οδυσσέα!

Διασχίζοντας τον ωκεανό πάνω σ’ ένα καρυδότσουφλο, καλείται να αντιμετωπίσει ολομόναχος την οργή ενός φοβερού θεού και τη μανία μιας φύσης που ξεδιπλώνει απειλητικά την άγρια πλευρά της. Τίποτε δεν είναι εύκολο στην περίπτωση του θαλασσοδαρμένου ήρωα. Στη σκηνή αυτή παίζεται η ίδια του η ζωή, η ίδια του η υπόσταση.

Ο θάνατος κάνει έντονα αισθητή την παρουσία του και απειλεί διαρκώς να εξαφανίσει από προσώπου γης μια ανθρώπινη ύπαρξη. Ο Οδυσσέας καλείται να αντιμετωπίσει τον μεγάλο κίνδυνο, στηριζόμενος μόνο στις δικές του σωματικές, ψυχικές και διανοητικές δυνάμεις. Δεν εμπιστεύεται τη Λευκοθέη και δεν έχει ιδέα για την παρέμβαση της Αθηνάς.

Κι όμως! Δεν εγκαταλείπει στιγμή την προσπάθειά του να σωθεί. Με σκέψη και θέληση ανεξάρτητη από κάθε θεϊκή δύναμη, δίνει τον ανθρώπινο αγώνα του υπέρ της ζωής και εναντίον του θανάτου. Στις ενέργειές του αποτυπώνεται ανάγλυφα όλη η τραγικότητα αλλά και όλο το μεγαλείο της ανθρώπινης ύπαρξης.

Ακόμη κι αν πεθάνει, ο Οδυσσέας θα δεχτεί την μοίρα του με αξιοπρέπεια. Δεν θα δειλιάσει, δεν θα παραδοθεί, δεν θα μυξοκλάψει.

Ανησυχεί όχι για τον θάνατο αυτόν καθαυτόν, αλλά για τον «ανήκουστο» θάνατο, τον «μη δοξασμένο». Και αυτόν τον ατιμωτικό θάνατο τον αρνείται με όλη τη δύναμη της ψυχής του.

Αναδεικνύοντας όλες τις ανθρώπινες αρετές του, εκτοπίζει από το προσκήνιο τους θεούς (τον Ποσειδώνα, τη Λευκοθέη, την Αθηνά) και τοποθετεί στο κέντρο του κόσμου, του δικού του κόσμου, τον εαυτό του -τον άνθρωπο.

Αλλά ο ανθρωποκεντρικός χαρακτήρας της Οδύσσειας επιβεβαιώνεται και από την ικανότητα του Οδυσσέα να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τον Πολύφημο, στη ραψωδία ι.

Φεύγοντας από τη χώρα των Κικόνων, ο Οδυσσέας και οι σύντροφοί του περνούν στη χώρα του παραμυθιού. Στο εξής, και για μεγάλο χρονικό διάστημα, θα έχουν να αντιμετωπίσουν ποικίλες εξωανθρώπινες δυνάμεις, οι οποίες θα προσπαθήσουν με τον έναν ή τον άλλον τρόπο να τους εξοντώσουν ή να καθυστερήσουν τον νόστο τους.

Στο νησί των Κυκλώπων, έχουμε μιαν από τις σπουδαιότερες αναμετρήσεις του ανθρώπου με τις εξωανθρώπινες δυνάμεις. Ο Οδυσσέας συγκρούεται με τον Κύκλωπα, που έχει υπεράνθρωπες σωματικές δυνάμεις και ένστικτα άγριου ζώου. Χρησιμοποιώντας τις ικανότητες του νου του, ο Οδυσσέας κατορθώνει να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τον μονόφθαλμο γίγαντα και να πετύχει έτσι μια μοναδική νίκη του ανθρώπου στον αγώνα του ενάντια στις εξωανθρώπινες δυνάμεις.

Η άρνηση του Οδυσσέα να παραμείνει (ή να αφήσει τους συντρόφους του) στη χώρα των γλυκύτατων καρπών που σε βυθίζουν σε μια ηδονική λήθη, δείχνει ότι στο κέντρο του κόσμου είναι τοποθετημένος ο άνθρωπος. Επίσης, η νίκη του Οδυσσέα εναντίον του Κύκλωπα αναδεικνύει με τον καλύτερο τρόπο τις ιδιαίτερες ικανότητες του ανθρώπου.

Με λίγα λόγια, στη ραψωδία ι επιβεβαιώνεται, για μιαν ακόμα φορά, ο ανθρωποκεντρικός χαρακτήρας της Οδύσσειας.

http://www.egriechen.info/2014/05/o-anthropokentrismos-tis-odisias.html#sthash.0fyzW6iN.dpuf