ΛΟΥΚΙΑΝΟΣ – ΠΩΣ ΔΕΙ ΙΣΤΟΡΙΑΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΝ - Ο ΙΔΕΩΔΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ

Η πραγματεία του Λουκιανού Πῶς δεῖ ἱστορίαν συγγράφειν αποτελεί το μοναδικό συστηματικό έργο για την ιστοριογραφία που έχει σωθεί από την αρχαιότητα. Έχει χαρακτήρα επιστολής και η συγγραφή τοποθετείται στο 166 μ.Χ. Αφορμή για τη συγγραφή του έργου στάθηκε η εμφάνιση πληθώρας ιστοριογραφικών έργων μετά τον πόλεμο του Ρωμαίου αυτοκράτορα Βήρου εναντίον των Πάρθων (162-166 μ.Χ.), τα οποία εγκωμίαζαν χωρίς μέτρο τα κατορθώματα των Ρωμαίων, επιδεικνύοντας αρκετές φορές κακό γούστο. Ο Λουκιανός, αφού στο πρώτο μέρος αναφέρεται -συχνά με εύθυμη διάθεση- στα λάθη των συγχρόνων του ιστορικών, δίνει στο δεύτερο μέρος με συστηματικότερο τρόπο συμβουλές προς τους επίδοξους ιστορικούς. Δύο κύριες ιδιότητες πρέπει να διαθέτει, σύμφωνα με τον Λουκιανό, ο καλός ιστορικός: «πολιτική σκέψη και συγγραφική ικανότητα. Η πρώτη είναι δώρο της φύσης που δεν διδάσκεται, ενώ η συγγραφική ικανότητα μπορεί να αποκτηθεί με πολλή άσκηση, συνεχή κόπο και μίμηση των αρχαίων» (§ 34). Ακολουθώντας τον Θουκυδίδη, αναγνωρίζει ως βασικό στόχο της ιστορίας, της οποίας το έργο αντιδιαστέλλει από αυτό της ρητορικής, την ωφέλεια των αναγνωστών με την έκθεση της αλήθειας, ενώ παράλληλα ψέγει την άκριτη μίμηση των κλασικών προτύπων.

……………………..

215. – Πῶς δεῖ ἱστορίαν συγγράφειν §§ 41-45, 61-62

 [41] Τέτοιος λοιπόν πρέπει κατά τη γνώμη μου να είναι ο ιστορικός: άφοβος, αδέκαστος, ελεύθερος, φίλος της παρρησίας και της αλήθειας, να ονομάζει «τα σύκα σύκα και τη σκάφη σκάφη», όπως λέει και ο κωμικός ποιητής, χωρίς να ικανοποιεί το μίσος ή τη φιλία, χωρίς να λυπάται ή να αισθάνεται οίκτο ή ντροπή ή να πτοείται. Να είναι δίκαιος δικαστής, ευνοϊκά διατεθειμένος προς όλους έως το σημείο να μην παραχωρεί περισσότερο από όσο πρέπει, ξένος και χωρίς πατρίδα στα βιβλία του, ανεξάρτητος, χωρίς να υπακούει σε κανένα βασιλιά, ούτε να υπολογίζει τι εντύπωση θα σχηματίσει ο ένας ή ο άλλος αλλά να γράφει ό,τι έγινε.

[42] Ο Θουκυδίδης πολύ εύστοχα θέσπισε αυτούς τους κανόνες και διέκρινε τα προτερήματα του ιστορικού από τα ελαττώματα βλέποντας πόσο θαυμάστηκε ο Ηρόδοτος, ώστε τα βιβλία του να ονομαστούν Μούσες. Και λέει ότι έγραψε την ιστορία του περισσότερο για να μείνει αιώνιο κτήμα παρά έργο επίκαιρου διαγωνισμού και ότι δεν προτιμά το μυθικό στοιχείο, αλλά κληροδοτεί στους μεταγενέστερους την αλήθεια των γεγονότων. Αναφέρει ακόμη τη χρησιμότητα της ιστορίας και ποιος πρέπει να είναι ο σκοπός της για κάθε συνετό άνθρωπο, ώστε, αν ποτέ συμβούν και πάλι παρόμοια γεγονότα, θα μπορεί στρέφοντας το βλέμμα προς τα παρελθόντα να αντιμετωπίσει σωστά τα παρόντα.

[43] Τέτοιο τρόπο σκέψεως λοιπόν αν έχει ο συγγραφέας, ας έρθει σ᾽ εμένα. Όσο για τη γλώσσα και την εκφραστική δύναμη, δεν πρέπει να ξεκινήσει το γράψιμο με πολύ ορμητικό ύφος υιοθετώντας τη σφοδρή εκείνη και αιχμηρή και μακροπερίοδη και περίπλοκη στα επιχειρήματα και τα λοιπά τεχνάσματα ρητορική δεξιοτεχνία, αλλά με νηφάλια διάθεση. Η σκέψη του πρέπει να έχει συνοχή και να είναι πυκνή, το λεκτικό να έχει σαφήνεια και να ταιριάζει σε πολιτικές υποθέσεις κατά τρόπο που να εκφράζει με απόλυτη ακρίβεια το θέμα.

[44] Γιατί, όπως για τη σκέψη του συγγραφέα θέσαμε ως σκοπό την παρρησία και την αλήθεια, έτσι και για τη γλώσσα του πρώτος σκοπός πρέπει να είναι να δηλώσει με σαφήνεια και να εκθέσει με διαύγεια το ζήτημα χωρίς σπάνιες και ασυνήθιστες λέξεις ούτε με αγοραίες και φτηνές, αλλά τέτοιες, που το πλήθος να καταλαβαίνει και οι μορφωμένοι να επαινούν. Επίσης να στολίζει τους λόγους του με σχήματα απλά και ανεπιτήδευτα, επειδή διαφορετικά οι λόγοι του θα μοιάζουν με υπερβολικά καρυκευμένες σούπες.

[45] Η σκέψη του συγγραφέα ας συμμετέχει και ας προσεγγίζει κάπως την ποίηση και ας είναι, όπως και εκείνη, μεγαλόπρεπη και υψηλή και μάλιστα όταν ασχολείται με παρατάξεις, μάχες και ναυμαχίες. Τότε θα χρειαστεί ένας ποιητικός άνεμος να φουσκώνει τα πανιά και να σηκώσει μαζί του το καράβι ψηλά στις κορυφές των κυμάτων. Η έκφραση όμως καλύτερα ας πατάει στη γη· μπορεί να ανυψώνεται στο κάλλος και στο μεγαλείο των ιστορουμένων και να εξομοιώνεται, όσο είναι δυνατό, με αυτά χωρίς όμως να ξενίζει και να ενθουσιάζει άκαιρα. Γιατί υπάρχει γι᾽ αυτήν κίνδυνος και να φτάσει σε μεγάλη έξαψη και να περιπέσει στην ποιητική μανία. Επομένως θα πρέπει να υπακούσει στο χαλινάρι και να είναι φρόνιμη γνωρίζοντας ότι η υπερβολική υπερηφάνεια και στα λόγια ακόμα δεν είναι μικρή αρρώστια. Το καλύτερο λοιπόν είναι, ενώ η σκέψη πηγαίνει έφιππη, η έκφραση να πορεύεται πλάι της πεζή κρατώντας τη σέλλα, για να μη μείνει πολύ πίσω.

...................................

[61] Γενικά να θυμάσαι εκείνο -και θα στο πω πολλές φορές- να γράφεις αποβλέποντας όχι μόνο στο παρόν για να σε επαινέσουν και να σε τιμήσουν οι σύγχρονοί σου, αλλά, έχοντας στόχο την αιωνιότητα, γράφε για τους επερχομένους και από εκείνους να απαιτήσεις την αμοιβή για το έργο σου, ώστε να λένε για σένα: «Εκείνος ήταν ελεύθερος άνθρωπος και γεμάτος θάρρος, χωρίς να λέει κολακείες ούτε δουλοπρεπείς εκφράσεις αλλά την αλήθεια σε όλα». Αυτό τον κανόνα πρέπει κάθε φρόνιμος να τοποθετεί πάνω από όλες τις ελπίδες του παρόντος, που είναι τόσο βραχυχρόνιες.

[62] Θυμάσαι τι έκανε ο αρχιτέκτονας εκείνος από την Κνίδο; Έχτισε τον πύργο στη νήσο Φάρο,1 μέγιστο και κάλλιστο έργο, για να φωτίζονται από αυτό οι ναυτιλλόμενοι σε μεγάλη απόσταση μέσα στη θάλασσα, και να μην παρασύρονται στην Παραιτονία,2 ακτή πολύ δύσκολη, όπως λένε, που δε γλύτωνες αν έπεφτες στους βράχους της. Αφού λοιπόν έχτισε το έργο, έγραψε από μέσα, επάνω στην πέτρα, το όνομά του και κατόπιν το έχτισε με γύψο και το κάλυψε γράφοντας το όνομα του τότε βασιλιά, ξέροντας, όπως και έγινε, ότι σε λίγο χρόνο τα γράμματα θα πέσουν μαζί με το επίχρισμα και θα φανεί το Σώστρατος Δεξιφάνους Κνίδιος θεοῖς σωτῆρσιν ὑπὲρ τῶν πλοϊζομένων.3 Έτσι ούτε εκείνος απέβλεπε στις τότε περιστάσεις ούτε στη σύντομη ζωή του, αλλά στη σημερινή εποχή και στη μελλοντική, όσο ο πύργος θα στέκεται όρθιος και θα διατηρείται η τέχνη του.

 (Απόδοση Β. Τσακατίκας)

 Ανθολογία Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας