ΟΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΕΣ ΑΙΡΕΣΕΙΣ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ

Ο Προκόπιος όπως σαφώς δηλώνει στο Κεφ. 44. 33 της Απόκρυφης Ιστορίας, είχε την πρόθεση να γράψει ένα βιβλίο με θέμα τα δόγματα της Χριστιανοσύνης και τις μακροχρόνιες και συχνές συζητήσεις, στη διαδρομή των οποίων διαμορφώθηκαν. Την υπόσχεση για τη συγγραφή αυτή την επαναλαμβάνει στο όγδοο βιβλίο των Ιστοριών.

Είναι μεγάλη ατυχία που δεν κατόρθωσε να εκπληρώσει την υπόσχεση του γιατί έβλεπε τα πράγματα από τη σκοπιά ενός φιλελεύθερου και έμενε κατάπληκτος από το ζήλο με τον οποίο οι σύγχρονοι του έμπαιναν σε τέτοιου είδους συζητήσεις (πρβλ. Κεφ. 11. 25 και Βιβλ.ν.iii. 6).

Πράγματι, ολόκληρος o ρωμαϊκός κόσμος συνταρασσόταν βαθιά από τις συζητήσεις των κληρικών και όλοι, ακόμα και άνθρωποι τυχαίοι, και συχνά επίσης οι γυναίκες, είχαν διαμορφωμένες γνώμες και πεποιθήσεις που ήταν με το παραπάνω πρόθυμοι να υπερασπίσουν.

Ακόμα κι ο ίδιος ο αυτοκράτορας, καθώς επίσης και η αυτοκράτειρα, αισθάνονταν ότι ήταν εντεταλμένοι να υπερασπίσουν την υπόθεση της Ορθοδοξίας και φρόντιζαν με ακάματο ζήλο να πείσουν ή να εξαναγκάσουν όλους τους διαφωνούντες να συμμορφωθούν (Κεφ. 13. 7).

Οι πολυάριθμες και ποικίλες αιρέσεις που είχαν ήδη αναπτυχθεί είναι από μόνες τους επαρκής απόδειξη της σημασίας που απέδιδε η Χριστιανοσύνη  στη συνειδητότητα του λαού. Η αίρεση των Αρειανών είχε καταδικαστεί οριστικά από τη Σύνοδο της Νικαίας (825), αλλά δεν είχε εξαλειφθεί μ' ένα διάταγμα και εξακολουθούσε να υπάρχει για μεγάλο διάστημα μετά τους χρόνους του Ιουστινιανού.

Άλλες λιγότερο σημαντικές αιρέσεις που μνημονεύονται από τον Προκόπιο ήταν των Ευνομιανών, των Σαββατιανών και των Μοντανών. Άλλες ομάδες που διαχωρίζονταν από την κρατική θρησκεία ήταν οι Μανιχαίοι, ζηλωτἑς μιας ανεξάρτητης θρησκείας, αν και συχνά εκλαμβάνονταν ως ανατροπείς του Χριστιανισμού, οι Σαμαρείτες, την οποίων η πίστη ήταν παλιότερη από τον Χριστιανισμό, και οι Πολύθεοι, που φαίνεται ότι, κατά τη γνώμη του Προκοπίου, είχαν συμπεριλάβει τους πιστούς των αρχαίων θρησκειών της Ελλάδας και της Ρώμης.

Ως προς το δόγμα, οι Αρειανοι υποστήριζαν ότι τα τρία Πρόσωπα της Αγίας Τριάδας δεν είναι από την ίδια ουσία: ότι ὁ Υιός είναι όμοιος με τον Πατέρα, αλλά όχι ταυτόσημος ως προς την ουσία. Η κεντρική αρχή τους εκφραζόταν με την ελληνική λέξη ομοιούσιον· σε αντίθεση με το ομοούσιον του δόγματος του Αθανασίου που αναγνωρίστηκε ως ορθόδοξο, μέσω της συμπερίληψης του στο Σύμβολο της Πίστεως.

Οι Ευνομιανοἰ, με ανάλογο τρόπο, υποστήριζαν ότι μόνο ο Θεός είναι αγέννητος. Οι Μοντανοὶ ακολουθούσαν το δόγμα που κήρυσσε ο Μοντανός, υποβοηθούμενος από δύο ευσεβείς γυναίκες που διεκδικούσαν για τον εαυτό τους το χάρισμα της προφητείας και ανήγγελλαν ότι επέκειτο η συντέλεια του κόσμου. Ίσως η πεποίθηση αυτή τους παρηγορούσε όταν αυτοπυρπολούνταν (Κεφ. 11. 23).

Οι Σαββατιανοί ήταν μια προέκταση των Νοβατιανών: αιρέσεις ξεπηδούσαν από άλλες αιρέσεις όπως ακριβώς από το κύριο σώμα της πίστης.

Οι αιρέσεις του είδους αυτού είχαν τις ρίζες τους σε μια διαφιλονικούμενη ανάδειξη αρχηγού και ανέπτυσσαν ανεξάρτητα δόγματα μόνο μετά την απόσχισή τους. Οι Μανιχαίοι και οι Σαμαρείτες ήταν μονοθειστές, αλλά είχαν μιά θεολογία ανεξάρτητη από το χριστιανικό σύστημα.

Οι Πολύθεοι φυσικά δεν είχαν τέτοιου είδους θεολογικό σύστημα.

Οι αιρέσεις αυτές, καθώς και πολλές άλλες που ο Προκόπιος δεν είχε την ευκαιρία να αναφέρει, υποστηρίζονταν  ή πλήττονταν με μεγάλη βιαιότητα και οι συνακόλουθες αμφισβητήσεις κρατούσαν άγρυπνο το ενδιαφέρον του πολιτισμένου κόσμου για πολλούς αιώνες πριν και μετά την εποχή του Ιουστινιανού.

Hastings, Encyclopedia of Religion and Ethics, και Smith and Wace, Dictionary of Christian Biography