Η ελληνική λέξη αρετή παράγεται από τη ρίζα αρ -απ' την οποία και οι λέξεις: άρι - (πρεπόντως, καλώς), αρείων (= ανδρειότερος, ευγενέστερος), άρι-στος, αρέσκω, αραρίσκω (αρμόζω, συνδέω), αρέγει (ωφελεί, προσήκει) και ρήμα αρετάω απ' τον Όμηρο (Θ, 329, Ζ, 114) = ευδοκιμώ, ακμάζω.
Κατά την ετυμολογία λοιπόν: Αρετή σημαίνει ικανότητα να αρμόζει, να ωφελεί, να συνδέει, να προσήκει, να αρέσει, να είναι κάτι κατάλληλο, ανώτερο, ηθικότερο, άριστο.
Η ικανότητα, η καταλληλότητα, η υπεροχή αυτή, η εκφραζόμενη με την αρετή, αποδίδονταν στην αρχή στο σώμα και μάλιστα του άντρα. Απ' αυτό, απ' την ίδια ρίζα παραγωγή της λέξης άρρην, άρρενος και η λατινική virtus = και απ' το vir = ανήρ.
Δήλωνε την ευψυχία, την ανδρεία, την ισχύ και γενικά τα σωματικά προτερήματα του άντρα. Κατά τον Όμηρο και για θεούς με τη σημασία της μεγαλοπρέπειας, για άντρες ως ανδρεία και για γυναίκες ως κάλλος. Ο Θουκυδίδης, για να δικαιολογήσει γιατί οι φονευθέντες Αθηναίοι στη μάχη του Μαραθώνα (490 π.Χ.) θάφτηκαν εκεί λέει: "εκείνων δε διαπρεπή την αρετήν κρίναντες αυτού (δηλ. του Μαραθώνα) και τον τάφον εποίησαν", (βιβλ. Β' 34). Αρετή εδώ = ανδρεία, γενναιότητα αλλά και ψυχικό σθένος.
Απ' την αρχική αυτή σημασία επεκτάθηκε και σε πνευματικά και ψυχικά πλεονεκτήματα γενικά του ανθρώπου· "Γενναίων πόνων αρεταί τοις θανούσιν άγαλμα" (Ευριπίδη Ηρ. Μαιν. 356) εδώ σημαίνει χάρισμα ψυχής, αντοχή, ευγένεια. "Η αρετή και ου το κάλλος κόσμον ταις γυναιξί, ώ γύναι, φέρει" λέει κατά τον Ευριπίδη η αιχμάλωτη χήρα του ήρωα Έκτορα, Ανδρομάχη, προς την κόρη της Ελένης και του Μενέλαου Ερμιόνη. Εδώ σημαίνει ψυχικό μεγαλείο, αγνότητα ψυχής, ηθικό ύψος.
Και παραπέρα διευρύνθηκε η σημασία της και η διεύρυνση παραμένει και σήμερα, κατάληξε δε να δηλώνει πλεονέκτημα, προτέρημα, ιδιότητα υπεροχής, προσόν, αξία.
Με τη σημασία αυτή χαρακτηρίζουμε π.χ. ως αρετή του σκύλου την πιστότητα, του αλόγου την ταχύτητα, του ξύλου της δρυός τη στερεότητα, του χρυσού τη λάμψη και το ανοξείδωτο κ.ο.κ.
Στην ηθική, στη φιλοσοφία και στη θρησκεία η έννοια της αρετής αναφέρεται κυρίως στη ψυχική ή ηθική υπόσταση του ανθρώπου και κατ' επέκταση στην πνευματική ανωτερότητά του.
Αρετή λοιπόν είναι η μόνιμη ψυχική διάθεση για να κάνεις το καλό και να αποφεύγεις το κακό.
Αρετή κατά τον Πλάτωνα είναι "υγεία τις και κάλλος και ευεξία της ψυχής" ή "αγαθόν καλούμεν το σώζον και ωφελούν, κακόν δε το διαλύον και διαφθείρον".
Η άσκηση της αρετής οδηγεί στο αγαθό και στην ευδαιμονία και απομακρύνει απ' το κακό και τη δυστυχία. διατυπώνοντας τις γνώμες τους για την αρετή και τον ενάρετο βίο, τις διατυπώνουν με λιγόλογα γνωμικά. Να μερικά ψήγματα χρυσού, όπως μπορούμε να ονομάσουμε τη συμπυκνωμένη σοφία και αλήθεια σε λίγες λέξεις. Αναφέρουμε από μια γνώμη των έξη απ' τους επτά σοφούς της αρχαίας Ελλάδας:
Οι Έλληνες πριν τον Πυθαγόρα,
Κλεόβουλος: "αρετής οικείον, κακίας αλλότριον", φίλος της αρετής, εχθρός της κακίας.
Σόλων: "Συμβούλευε μη τα ήδιστα αλλά τα βέλτιστα τοις πολίταις", όχι ό,τι πιο τερπνό αλλά ό,τι πιο ηθικό.
Θαλής: "Μη την όψιν καλλωπίζου, αλλά εν τοις επιτηδεύμασιν ίσθι καλός", ας μη καλλωπίζεσαι στην εμφάνισή σου, αλλά να είσαι σεμνός στους τρόπους και στο χαρακτήρα.
Πιττακός ο Λέσβιος: "Θεράπευε (προσπάθησε να έχεις ) ευσέβειαν, πίστιν, εμπειρίαν (πείρα), επιδεξιότητα, εταιρείαν (φιλία και αγάπη), επιμέλειαν, οικονομίαν, τέχνην".
Βίας: "Έξεις έργω μνήμην, καιρώι ευλάβειαν, πλούτωι φιλίαν, λόγωι πειθώ, σιγήι κόσμον, γνώμηιδικαιοσύνην, τόλμηι ανδρείαν, πράξει δυναστείαν, δόξηι ηγεμονίαν", θα έχεις με τα καλά σου έργα καλή φήμη, επίκαιρα ευλάβεια, από χαρακτήρος γενναιότητα, με κόπους εγκράτεια, με φόβο ευσέβεια, με παροχή αγάπη, με επιχειρήματα πειστικότητα, με σιγή κοσμιότητα και ευπρέπεια, με ορθή κρίση δικαιοσύνη, με τόλμη ανδρεία, με έργα καλή διακυβέρνηση, με καλή φήμη και κρίση την ορθή διοίκηση.
Περίανδρος: "Αι μεν ηδοναί θνηταί, αι δε αρεταί αθάνατοι".
Απ' τους Έλληνες φιλοσόφους πρώτος ο μεγάλος μύστης Πυθαγόρας όχι μόνο δίδαξε την αρετή και τον ενάρετο βίο αλλά και τα εφάρμοσε και ο ίδιος και οι μαθητές του με μεγάλη αυστηρότητα.
Την αρετή την αποκαλούσε αρμονία ψυχής· σύμμετρο συνδυασμό πνευματικών και ηθικών προτερημάτων· "καλόν καγαθόν" ήθελαν τον ιδανικό άνθρωπο οι αρχαίοι Έλληνες.
Οι Πυθαγόριοι επιδίωκαν τον ενάρετο βίο με τον ασκητισμό, τη νέκρωση των παθών, την υποταγή των αισθήσεων και των αισθημάτων κάτω απ' την εξουσία της βούλησης.
Περίφημος, ο καθημερινός βραδινός έλεγχος των Πυθαγορείων: "Πη παρέβην; Τι δ' έρεξα; Τι μοι δέον ουκ ετελέσθη;" δηλ. τι έπραξα που δεν έπρεπε; Τι έπραξα που έπρεπε; Τι δεν έπραξα που έπρεπε;
Σωκράτης: Θέτει ως βασική προϋπόθεση του ενάρετου το μυστηριακό Δελφικό ρητό "Γνώθι σαυτόν". Απ' αυτό αποφαίνεται το "ουδείς εκών κακός" δηλ. η άγνοια εξωθεί στο κακό, ο σοφός είναι κατ' ανάγκη ενάρετος. Η αρετή λοιπόν εδράζεται πάνω στη γνώση, στην επιστήμη, στη σοφία, επομένως είναι διδακτή. Η κακία προκύπτει απ' την αμάθεια, την ανεπιστημοσύνη, την έλλειψη γνώσης.
Η μονομερής θεμελίωση της αρετής πάνω στη γνώση από το σοφό Σωκράτη, σωστά κρίνεται ανεπαρκής. Η γνώση μόνη της δε διευθύνει τη βούληση, όπως και η έξη μόνη της, την οποία υποστηρίζει ο Αριστοτέλης. Η αρετή κι ο ενάρετος βίος είναι απόρροια βούλησης· και επομένως έχουμε αμαθείς ενάρετους και πολυμαθείς κακοήθεις.
Πλάτων: Δίδαξε επιστημονικότερα για την αρετή. Μιλά γι' αυτή σε πολλούς διαλόγους, λεπτομερέστερα όμως στην Πολιτεία και στους Νόμους του.
Η αρετή κατά τον Πλάτωνα είναι ορθή ιδιότητα, εσωτερική τάξη, αρμονία ψυχής, η δε κακία το αντίθετο. Μόνο ο ενάρετος είναι ελεύθερος, γιατί κυριαρχεί σ' αυτόν ο νους· είναι πλούσιος γιατί είναι χαρούμενος, ατάραχος, αυτάρκης. Αν η ψυχή κυριαρχείται από το πάθος γίνεται δούλη, δειλή, περίλυπη.
Η αρετή είναι μια και ενιαία, γιατί έχει την πηγή της μέσα, στο εγώ· επειδή όμως ο άνθρωπος έχει ποικίλες κοινωνικές σχέσεις αλλά και ψυχικές εκδηλώσεις προκύπτουν επί μέρους αρετές.
Αυτές κατά τον Πλάτωνα, με βάση τις ψυχικές δυνάμεις, είναι οι εξής: Η Φρόνηση, με έδρα τον εγκέφαλο, αρετή του λογιστικού (διανόησης)· ιδανικό της η Σοφία. Η Ανδρεία, με έδρα την καρδιά, αρετή του θυμοειδούς. Η Σωφροσύνη, με έδρα το στομάχι, αρετή του επιθυμητού. Η Δικαιοσύνη, που προσδίνει αρμονία και ισορροπία στις άλλες τρεις.
Τις αρετές αυτές τις ονομάζει θεία αγαθά απ' τα οποία εξαρτώνται και τα ανθρώπινα αγαθά, τα οποία είναι κατά σειρά αξίας, η υγεία, το κάλλος, η ισχύς, ο πλούτος και άλλα.
Αριστοτέλης: Παραδέχεται ότι "ουχ ώσπερ οίονται οι πολλοί, της αρετής αρχή και ηγεμών ο λόγος, αλλά τα πάθη". Διαφωνεί δηλ. με το Σωκράτη που υποστηρίζει ότι αρχή, αιτία, ρυθμιστής της αρετής δεν είναι ο λόγος δηλ. η σοφία, η γνώση, αλλά τα πάθη δηλ. τα συναισθηματικά και βουλητικά στοιχεία.
Εφ' ημίν δε η αρετή, ομοίως δε και η κακία" δηλ. από μας εξαρτάται η αρετή κατά όμοιο τρόπο και η κακία. Υποστηρίζει με τη γνώμη του αυτή την ελευθερία της βούλησης.
Σκοπός της αρετής είναι η ευδαιμονία. Κύριο γνώρισμα της ευδαιμονίας είναι η συμμόρφωση της ψυχικής μας ενεργητικότητας στην αρετή.
Ο Αριστοτέλης στο σύγγραμμά του, τα ηθικά Νικομάχεια, ασχολείται εκτενέστατα και αναλυτικότατα με την αρετή. Την παραδέχεται ως κτητή (μπορεί να αποκτηθεί) με την έξη και την πράξη. Με την ενεργητικότητα του λόγου προκύπτει η σοφία, με την ενεργητικότητα της βούλησης η ηθική και με την ενεργητικότητα που εκδηλώνεται με πράξεις, η αρετή.
Ζήνων: Ο ιδρυτής της Στοάς, ο αρχηγός των Στωϊκών, δίδασκε (Διογ. Λαερ. VII,87) "το φύσει ζην εστί το κατ' αρετήν ζην" και "των αγαθών τα μεν εισίν αρεταί, τα δ' ου· φρόνησις μεν ουν και σωφροσύνη και ανδρεία εισιν αρεταί, χαρά δε και ευφροσύνη και θράσος και βούλησις και τα παραπλήσια ουκ εισίν αρεταί". Τα δεύτερα αυτά τα καλεί επιγεννήματα της αρετής.
Αρετή και ηδονή ουσία διάφοροι"· διότι η ηδονή και ανήθικος· η αρετή εκ της ηθικής πράξεως προκύπτει και είναι έξοχος, αήττητος, άφθαρτος. Η ηδονή είναι ταπεινή, νωθρά φθαρτή. Η αρετή επειδή είναι αυτάρκης έχει όλους τους όρους της ευδαιμονίας και δια τούτο ορίζεται και τέχνη ποιητικής ευδαιμονίας. (Αλεξ. Περί ψυχής 158, Δ. Λ. VII 87).
Χρύσιππος (280 - 206 π.Χ.): κάτω απ' τη φρόνηση κατατάσσει την χαριεντότητα, εσθλότητα (αγαθότητα), μεγαλότητα, καλότητα, ευβουλίαν, ευλογιστίαν, αγχίνοιαν, νουνεχίαν, ευμηχανίαν. Κάτω απ' τη σωφροσύνη, την ευταξία (πειθαρχία), κοσμιότητα, αιδημοσύνην, εγκράτειαν. Κάτω απ' την ανδρεία, την καρτερίαν, θαρραλεότητα, μεγαλοψυχίαν, ευψυχίαν, φιλοπονίαν. Και κάτω απ' την δικαιοσύνη, την ευσέβεια, χρηστότητα, ευκοινωνίαν, ευσυναλλαξίαν. Τα αντίθετά τους είναι κακίες.
Στην ενάρετη αυτή δράση και αντίδραση, που διαρκεί, όσο η ζωή του, ο άνθρωπος καθοδηγείται από τις τρεις δυνάμεις του πνεύματός του: τη γνώση με την οποία επιδιώκεται η κατανόηση της αλήθειας και η αξιολόγηση του σκοπού και των μέσων κάθε πράξης και διανοήματος· τη βούληση δηλ. την ισχύ της θέλησης, της ορμής της ψυχής να αποφασίζει και να ενεργεί και να εκτελεί· το συναίσθημα τέλος, την ψυχική συγκίνηση που προκαλεί την χαρά ή την λύπη, την απόλαυση του κάλλους, του ψυχικού και πνευματικού ωραίου ή τον αποτροπιασμό απ' το αντίθετο.
Σαι η σύγχρονη ψυχολογική έρευνα παραδέχεται τρεις κατηγορίες πνευματικών και ψυχολογικών εκδηλώσεων: α) το να αντιλαμβάνεσαι ή το γνωστικό (αισθήματα, αντιλήψεις, παραστάσεις, μνήμη, φαντασία, διανόηση) β) το να βούλεσαι (τη θέληση, τη λήψη αποφάσεων και την εκτέλεσή τους, τις τάσεις, τις ορμές, τα πάθη) και γ) το να συναισθάνεσαι (συγκινήσεις, χαρές ή λύπες, ευαρέσκειες ή δυσαρέσκειες).
Ενιαία πρέπει να είναι και η εμφάνιση της πνευματικής και ψυχικής μας υπόστασης κατά την άσκηση της αρετής.
Η σοφία θεωρείται και είναι η ηγέτιδα, η κατευθύνουσα δύναμη, η βάση των υπόλοιπων λειτουργιών του πνεύματος και της ψυχής.
Είναι η Σοφία και η κορωνίδα, το αποκορύφωμα δηλ. του ορθού λόγου, απ' τον οποίο πηγάζει αλλά και με τον οποίο στηρίζεται και η Ηθική.
Η Ηθική και μάλιστα η χριστιανική ηθική, η οποία ταυτίζεται με την φιλοσοφική ηθική, καθορίζει τους νόμους και τους κανόνες της ενάρετης ζωής. Καθορίζει τα δικαιώματα (απαιτήσεις) και τα καθήκοντα (υποχρεώσεις) απέναντι στον εαυτό μας, της οικογένειάς μας, του Θεού. Για κάθε τι απ' αυτά αρκεί να εφαρμόζει κανείς: για τον εαυτό του το μυστηριακό Δελφικό ρητό "γνώθι σαυτόν", για τον πλησίον το ρητό του σοφού Κλεόβουλου "ο συ μισείς ετέρω μη ποιήσεις", εκείνο που συ δεν θέλεις να σου κάνουν, μη κάνεις κι εσύ στους άλλους. Για την πατρίδα το ρητό του Πλάτωνα: "μητρός και πατρός και των άλλων προγόνων απάντων τιμιώτερον εστιν η πατρίς και σεμνότερον και αγιότερον... τοις νουν έχουσι...". Για την οικογένεια ότι αυτή αποτελεί το στερεό βάθρο της κοινωνίας και της ευτυχίας. Για το Θεό ότι σ' Αυτόν οφείλουμε το παν και απ' Αυτόν εξαρτιόμαστε.
Η τήρηση των νόμων και των κανόνων, όπως καθορίζονται απ' την ηθική, οδηγεί στην αρετή και η παράβασή τους στην κακία. Η αρετή μπορεί να χαρακτηριστεί ως δύναμη της ψυχής να κάνει το ηθικό και το καλό απόλυτα πάντοτε και επίμονα. Τούτο αποτελεί καθήκον και μπροστά σ' αυτό να μην υποχωρεί έστω κι αν παραστεί ανάγκη να αντιμετωπίσει σοβαρούς κινδύνους κι αυτόν το θάνατο ακόμη.
Αντίθετη της αρετής είναι η κακία δηλ. η αδυναμία της ψυχής να αντισταθεί στο κακό.
Το κάλλος, η ομορφιά της ζωής, η χαρά και η απόλαυση απ' τους κόπους και τους μόχθους της καθημερινής εργασίας αλλά και απ' τις αγαθοεργίες, θα εξωραΐζει το περιβάλλον και θα μας ανυψώνει σε ανθόσπαρτους και ευώδεις τόπους, στα Ηλίσια πεδία, όπως έλεγαν οι ένδοξοι πρόγονοί μας Έλληνες, σ' αυτή την ευδαιμονία.
(Σχόλιο Σειρίου) Οι ιεροί μας πρόγονοι που «έτυχε» να είναι οι γεννήτορες του γήινου πολιτισμού, εξήγησαν και είπαν τα πάντα για … τα πάντα.
Ακόμη και αυτά, που κάποιοι ισχυρίζονται, ότι τα πρώτο είπαν.
Και σήμερα, αυτοί που ηγούνται των ποιμνίων και ισχυρίζονται ότι αυτοί δίδαξαν πρώτοι την αγάπη και την αρετή και «έσωσαν» τον κόσμο, αποκαλούν τους φωτεινούς εκείνους νόες λασπολογώντας τους, ειδωλολάτρες… αρνούμενοι να παραδεχτούν ότι και αυτοί , εκείνους αντέγραψαν.