ΣΩΚΡΑΤΗΣ ΚΑΙ ΡΗΤΟΡΙΚΗ

Ένας από τους λόγους που οδήγησαν τον Σωκράτη στο δικαστήριο και εν τέλει στο να πιει το κώνειον ήταν η αντιπαράθεσή του με τους ρήτορες.

Η διαλεκτική είναι η μέθοδος με την οποία επιχειρεί ο Σωκράτης να προσεγγίσει το αληθές. Για να αναλυθεί μια έννοια (π.χ. αρετή), πρέπει πρώτα να οριστεί επακριβώς. Έτσι, ο Σωκράτης ζητεί από τον Γοργία στην αρχή του ομώνυμου διαλόγου να ορίσει την ρητορική βάσει του αντικειμένου της, καθώς, όπως λέγει, δεν υπάρχει τέχνη άνευ γνωστικού αντικειμένου.

Ο Γοργίας ορίζει τη ρητορική ως τέχνη ασχολουμένη με την ικανότητα της πειθούς επί των ζητημάτων δικαιοσύνης ή πολιτικής.

Ο Σωκράτης, όμως, θέτει τον ορισμό αυτόν υπό αμφισβήτηση. Κατ’ αυτόν η ρητορική δεν αποτελεί τέχνη, ακριβώς επειδή δεν έχει ένα σαφές γνωστικό αντικείμενο. Η άποψη του Σωκράτους βασίζεται στα εξής επιχειρήματα: ότι δυο τινά είναι χαρακτηριστικά ως κίνητρα των ανθρωπίνων ενεργειών, η ηδονή και το αγαθόν, η ευχαρίστηση δηλαδή του ανθρώπου που είναι προσωρινή, και το καλό και το ωφέλιμο που διαρκεί περισσότερο. Συνεπώς, το αγαθόν πρέπει να επιδιώκεται από τον άνθρωπο, ακόμα κι αν είναι να στερηθεί προσωρινά την ηδονήν. Ανάλογα με το σκοπό που εξυπηρετούν οι τέχνες διαχωρίζονται σε πραγματικές τέχνες και σε πλαστές, κολακευτικές. Οι μεν στηρίζονται σε αληθινή, σε επιστήμην και επιδιώκουν να ωφελήσουν πραγματικά τον άνθρωπο, οι δε στηρίζονται στην εμπειρία και όχι στην γνώση, στην επιστήμην, δεν έχουν σκοπό να ωφελήσουν τον άνθρωπο, αλλά απλώς να τον κολακεύσουν και να τον τέρψουν για λίγο.

Σ’ αυτήν την δεύτερη κατηγορία ανήκει και η ρητορική.

Κάθε κολακευτική τέχνη επιδιώκει να αντικαταστήσει μιαν άλλη τέχνη αληθινή. Προσπαθεί δηλαδή να πείσει τους ανθρώπους ότι τους προσφέρει τις ωφέλειες που στην ουσία τους παρέχει η άλλη τέχνη, με μεγάλη επιτυχία μάλιστα καθώς απευθύνεται στην ηδονήν, στην οποία βασίζονται πολλοί των ανθρώπων. Η ρητορική προσπαθεί να αντικαταστήσει την δικαιοσύνη στη θεραπεία της ψυχής, όπως ακριβώς η μαγειρική επιδιώκει να αντικαταστήσει την ιατρική στη θεραπεία του σώματος. Συγκεκριμένα, η μαγειρική ισχυρίζεται ότι προσφέρει τροφές ωφέλιμες, ενώ τα εδέσματά της είναι απλώς νόστιμα. Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και με τη ρητορική. Οι ρήτορες λέγουν ότι θέλουν να ωφελήσουν τον κόσμο, στην ουσία όμως θέλουν μόνον να τον ευχαριστήσουν. Στα δικαστήρια λ.χ. προσπαθούν να απαλλάξουν τους πελάτες τους από την ποινή, έστω κι αν αυτοί είναι άδικοι (κάτι που δεν έκανε ο Σωκράτης για τον εαυτό του). Αυτό όμως είναι για τον Σωκράτη λάθος, γιατί η αδικία και η ακολασία είναι νοσηρές ψυχικές καταστάσεις.

Θα πρέπει δηλαδή κανείς, για να ωφεληθεί ψυχικά, να δεχτεί να τιμωρηθεί - αν είναι άδικος –ή και να το επιδιώκει ακόμα, γιατί η τιμωρία είναι ένας τρόπος σωφρονισμού της ψυχής. Αν πάλι η ψυχή κάποιου δεν μπορεί να θεραπευτεί από την αδικία, η τιμωρία του πάλι θα χρειαστεί για να λειτουργήσει ως μέσο παραδειγματισμού.

Ο Σωκράτης θεωρεί τη ρητορική όχι τέχνη αλλά εμπειρία, τουτέστι την εμπειρική γνώση των διαφόρων ρητορικών τεχνασμάτων. Με αυτά τα τεχνάσματα προσπαθεί ο ρήτωρ να πείσει το ακροατήριό του και όχι κοινοποιώντας του το αληθές.

Ως κάτι το αντίθετο με τη ρητορική ο Σωκράτης προβάλλει την δική του μέθοδο, την διαλεκτική, που τη μεταχειρίζεται στην προσπάθειά του να προσεγγίσει το αληθές. Η διαλεκτική στηρίζεται στο διάλογο, ενώ στη ρητορική κυριαρχεί κατά πολύ ο μονόλογος, ωστόσο η διαφορά των δυο αυτών μεθόδων δεν περιορίζεται μόνο στην οργάνωση του λόγου. Η διαλεκτική του Σωκράτους στοχεύει στην αναζήτηση και εύρεση του αληθούς, ενώ η ρητορική κατατείνει στο να πείσει για μια άποψη, παραμελώντας για το ορθόν αυτής της άποψης. http://www.ideografhmata.gr

__________________________

Ακολουθεί απόσπασμα από το έργο του Πλάτωνος, Μενέξενος ή Επιτάφιος – Ηθικός. Τα πρόσωπα του διαλόγου είναι ο Σωκράτης και ο Μενέξενος.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Ο Μενέξενος! Από πού έρχεσαι; Από την αγορά;

ΜΕΝΕΞΕΝΟΣ
Από την αγορά, Σωκράτη, και βασικά από το βουλευτήριο.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Τι σχέση έχεις εσύ, προ πάντων εσύ, με το βουλευτήριο; Ή προφανώς νομίζεις ότι έφθασες στο τέλος της εκπαίδευσης και της φιλοσοφικής μελέτης και θεωρώντας τον εαυτό σου αρκετά έτοιμο, σκέπτεσαι πια να στραφείς προς τα σοβαρότερα πράγματα; Θαυμαστέ άνθρωπε, επιχειρείς με την τόση σου νεότητα να κυβερνήσεις εμάς τους μεγαλύτερους, για να μην παύσει το σπίτι σας να αναδεικνύει πάντα έναν άρχοντά μας;

ΜΕΝΕΞΕΝΟΣ
Βέβαια, Σωκράτη, αν μου επιτρέπεις και αν με συμβουλεύεις να λάβω κάποια αρχή, θα το επιδιώξω πρόθυμα. Αλλιώς δεν θα το κάνω. Η τωρινή μου όμως επίσκεψη στο βουλευτήριο έγινε, γιατί πληροφορήθηκα, ότι η βουλή πρόκειται να εκλέξει τον ρήτορα που θα εκφωνήσει τον επιτάφιο λόγο. Ξέρεις βέβαια, ότι πρόκειται να κάνουν ταφές.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Ασφαλώς το ξέρω. Αλλά ποιον εξέλεξαν;

ΜΕΝΕΞΕΝΟΣ
Κανέναν. Το ανέβαλαν γι’ αύριο. Νομίζω όμως, ότι θα εκλεγεί ο Αρχίνος ή ο Δίων.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Λοιπόν, Μενέξενε, φαίνεται, ότι από πολλές απόψεις είναι ωραίο πράγμα να πεθαίνει κανείς στον πόλεμο. Ενταφιάζεται με τιμή και μεγαλοπρέπεια, έστω και αν πεθάνει φτωχός, και εγκωμιάζεται ανεξάρτητα πάλι από το αν μπορεί να είναι φτωχός. Και τιποτένιος αν είναι, επαινείται από σοφούς άνδρες, οι οποίοι δεν κάνουν πρόχειρο εγκώμιο, αλλά έχουν από πολύ χρόνο προετοιμάσει τους λόγους τους και τόσο θαυμάσια επαινούν, ώστε μαγεύουν τις ψυχές μας, όταν περιγράφουν με ένα υπέροχο λεκτικό στολισμό όσες αρετές έχει και όσες δεν έχει ο καθένας. Και την πόλη εγκωμιάζουν με όλους τους τρόπους και τους πεσόντες στον πόλεμο και όλους τους προγόνους μας τους πριν, ακόμη και εμάς, όσους βρισκόμαστε στη ζωή, μας επαινούν. Σε εμένα προσωπικά, Μενέξενε, οι έπαινοι των ανθρώπων αυτών προκαλούν διάθεση μεγάλης γενναιοψυχίας και κάθε φορά μένω ακίνητος στο άκουσμα και τη μαγεία των λόγων με την εντύπωση, ότι αμέσως εκείνη τη στιγμή έχω γίνει ψηλότερος, ευγενέστερος και ωραιότερος. Και έρχονται πάντοτε μαζί μου ξένοι, πράγμα συνηθισμένο για μένα, και ακούν και αυτοί, απέναντι των οποίων εγώ αμέσως παίρνω αγερωχότερο ύφος. Γιατί κι εκείνοι ανάλογα επηρεάζονται στην εκτίμησή τους προς εμένα και προς την πόλη. Την βρίσκουν δηλαδή θαυμαστότερη από ό,τι την νόμιζαν πριν, γιατί πείθονται από τον ρήτορα για το μεγαλείο της. Και αυτή η έπαρσή μου διαρκεί περισσότερο από 3 ημέρες. Τόσο έντονα εισδύει στην ακοή μου ο λόγος και η απαγγελία από το στόμα του ομιλητού, ώστε μόλις την τέταρτη ή την πέμπτη ημέρα αναγνωρίζω τον εαυτό μου και αντιλαμβάνομαι σε ποιο μέρος της γης βρίσκομαι, ενώ μέχρι τότε έχω σχεδόν την αίσθηση ότι κατοικώ στα νησιά των μακάρων. Τόσο δεινούς ρήτορες έχουμε εμείς.

ΜΕΝΕΞΕΝΟΣ
Εσύ Σωκράτη, πάντα ειρωνεύεσαι τους ρήτορες. Εν τούτοις, όποιος εκλεγεί τώρα θα βρεθεί, νομίζω, σε δύσκολη θέση. Γιατί η απόφαση έχει ληφθεί ξαφνικά, ώστε θα αναγκασθεί ο ρήτορας να μιλήσει κάπως αυτοσχέδια.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Από πού το συμπεραίνεις αυτό, αγαπητέ μου; Έχει ο καθένας τους έτοιμους λόγους, και εξάλλου δεν είναι δύσκολο να αυτοσχεδιάζει κανείς τέτοια θέματα μάλιστα. Βέβαια, αν έπρεπε ο ρήτορας να επαινέσει Αθηναίους σε ακροατήριο Πελοποννησίων ή Πελοποννήσιους σε Αθηναίων, θα χρειαζόταν να είναι ικανός ρήτορας, για να πείσει και για να πετύχει. Όταν όμως μιλάει κανείς έχοντας ακροατές αυτούς ακριβώς τους οποίους και εγκωμιάζει, δεν είναι καθόλου δύσκολο να κάνει εντύπωση καλού ρήτορα.

http://www.knossopolis.com/