ΑΝΑΓΚΗ ΓΙΑ ΕΝΑΝ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟ!

Αδαμάντιος Κοραής

Τι ήταν ο Διαφωτισμός; Στα τέλη του 17ου αιώνα, παρατηρήθηκε στην Δυτική Ευρώπη μια ζωηρή πνευματική αναγέννηση -γέννημα των Ελληνικών φιλοσοφικών ιδεών-, με σκοπό την απελευθέρωση του ανθρώπινου πνεύματος από τις θρησκευτικές προλήψεις, τις δεισιδαιμονίες, την αποτίναξη της δουλείας της θρησκείας, την επικράτηση του ορθού λόγου, της πνευματικής ελευθερίας, της ανεξιθρησκίας, του σεβασμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, την εκλαΐκευση της γνώσης και την προώθηση της επιστήμης.

Στην Γαλλία τον 18ου αιώνα εκδηλώθηκαν όλα τα ευρωπαϊκά πνευματικά ρεύματα αμφισβήτησης της απολυταρχίας και εξαπλώθηκαν σε όλη την Ευρώπη. Αμφισβητούσαν την παντοδυναμία της θρησκείας με διακηρύξεις υπέρ των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη.

Αυτά τα πνευματικά ρεύματα ονομάστηκαν “Διαφωτισμός”. Αντιπροσώπευαν την πνευματική αναγέννηση της Ευρώπης και σήμαιναν την αναβίωση του Ελληνικού Πνεύματος με τις ακατάλυτες αξίες του.

Μετά το σκοτάδι τόσων αιώνων, άρχισε να εμφανίζεται η πνευματική ελευθερία, η επιστημονική έρευνα, η κριτική, η ανεξιθρησκία και ο ανθρωπισμός με βάση τον αλληλοσεβασμό και την αλληλεγγύη.

Ο Βολτέρος, ο ο Λόρδος Βύρωνας, ο Φοντενέλ, ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ, ο Ευγένιος Βούλγαρης, ο Αδαμάντιος Κοραής, ο Ρήγας Φεραίος και άλλοι πολλοί λόγιοι Έλληνες, πνεύματα φωτεινά, που μιλούσαν για το απαράγραπτο δικαίωμα της αυτοδιάθεσης του ατόμου, την ελευθερία και την ανεξιθρησκία του, ξύπνησαν την κοιμισμένη Ευρώπη από τον λήθαργο.

Στην Αγγλία, Γαλλία, Γερμανία, το ίδιο το κράτος ανέλαβε τον διαφωτισμό των πολιτών του.
Στην Ελλάδα ο Διαφωτισμός επιχειρήθηκε από φωτισμένα άτομα, τα οποία όμως -σε αντίθεση με την Ευρώπη- αφόριζε η Εκκλησία και έτσι δεν ολοκληρώθηκε ποτέ.

Και ενώ η Εκκλησία αφόριζε τους Έλληνες. οι Ευρωπαίοι στοχαστές, τους έπλεκαν ύμνους.

Ο Ιταλός Λεοπόλδος έλεγε: “Οι Έλληνες έγιναν οι πνευματικοί ηγεμόνες της Ευρώπης”.

Ο ιστορικός Άγγλος Μακώλεϋ έλεγε: “Ολοι οι θρίαμβοι της αλήθειας και της μεγαλοφυιας κατά της δεισιδαιμονίας και του δεσποτισμού, σε όλη τη γη και όλες τις εποχές είναι ελληνικά”.

Ο Γάλλος ιστορικός Μισελέ λέει: “Ο κόσμος ο διανοητικός και ηθικός, συνεχίζει ανά τους αιώνες να διαμορφώνεται από τη μεγαλόπνευστη επίδραση των Ελλήνων”.

Ο Γερμανός Βιλάμοβιτς: “Το ελληνικό πνεύμα προορίζεται να κρατά αιώνια τα σκήπτρα της διανοητικής αρχής του σύμπαντος, για να συμπληρώσει ο Βρετανός Μπάσι Σέλλεϋ “Είμαστε όλοι Έλληνες”.

Φιλέλληνες. ποιητές λόγιοι, πολιτικοί, στρατιωτικοί, λογοτέχνες, λάτρεις του Αρχαιοελληνικού στοχασμού στην Ιταλία, Γαλλία, Αγγλία, Ρωσία, Ισπανία και τις Παραδουνάβιες χώρες, προετοίμαζαν τον ξεσηκωμό των Ελλήνων για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού.

Μόνο η Εκκλησία διαφωνούσε και το φώναζε, όπως ο Πατριάρχης Άνθιμος των Ιεροσολύμων, που έγραφε στην “Πατρική Διδασκαλία”. (Κωνσταντινούπολη το 1798): “Αγαπητοί χριστιανοί πρέπει να ιδούμε και να θαυμάσουμε την άπειρη αγάπη του θεού για μας. Κοιτάξτε λαμπρότατα τι εξοικονόμησε ο άπειρος και ελεήμων και πάνσοφος Κύριός μας για να φυλάξει αλώβητη την αγία και ορθόδοξη πίστη μας και για να σώσει όλους. Σήκωσε από το μηδέν αυτή την ισχυρή βασιλεία των Οθωμανών αντί της βασιλείας των Βυζαντινών, η οποία είχε αρχίσει να παραπατάει ως προς τα φρονήματα της ορθόδοξης πίστης μας”.

Απόσπασμα από το βιβλίο του Γερ, Καλογεράκη, “Το Ολοκαύτωμα Του Ελληνισμού” (2010), σελ. 258 - 259, εκδ. Δίον.

-------------------------------------------------------------

Κρίνοντας κανείς από την κατάσταση της σημερινής νεοελληνικής κοινωνίας και συγκρίνοντας την με το επίπεδο των υπολοίπων ευρωπαϊκών χωρών -κυρίως σε πνευματικό και πολιτισμικό επίπεδο- εύστοχα αναρωτιέται αν τελικά ο διαφωτισμός μας άγγιξε πραγματικά με το “μαγικό” του ραβδί.

Η απάντηση ίσως να μην είναι και τόσο εύκολο να δοθεί. Εξακολουθώ όμως να αναρωτιέμαι γιατί υπάρχουν τόσο ισχυροί διαχωριστικοί φραγμοί ανάμεσα στον “Ευρωπαϊκό” και στον “Ελληνικό” Διαφωτισμό στα βιβλία που διδασκόμαστε στα σχολεία. Κάποιοι ίσως ισχυριστούν ότι πρέσβευαν εντελώς διαφορετικά πράγματα, ενώ άλλοι θα υποστηρίξουν ότι η ισχύς και οι αλλαγές που επέφερε ο δικός μας διαφωτισμός δεν ήταν εν τέλει και τόσο αποτελεσματικές (χωρίς φυσικά να αμφισβητείται το έργο εξαίρετων Ελλήνων Διαφωτιστών, όπως π.χ. ο Αδαμάντιος Κοραής).

O αναγνώστης θα βρεθεί αντιμέτωπος με ένα αποκαλυπτικό συμπέρασμα. Ότι δηλαδή η νεοελληνική κοινωνία βρίσκεται ίσως σήμερα ακριβώς στο ίδιο καίριο σταυροδρόμι που βρέθηκαν και οι υπόλοιποι Ευρωπαίοι δεκαετίες πριν...

Η κρίσιμη καμπή.

Αδιαμφισβήτητα οι λαοί της Ευρώπης βρίσκονταν εκείνη την εποχή σε μια κρίσιμη καμπή για το μέλλον τους. Έπρεπε να επιλέξουν ανάμεσα στην πρόοδο του διδύμου Επιστήμης – Λόγου και στη διαιώνιση της δεισιδαιμονίας και του χριστιανικού μεσαίωνα. Χαρακτηριστική ήταν η φράση του Βολτέρου «’Ecrasez l’infame» , δηλαδή «Συντρίψτε την αισχρότητα», εννοώντας της εξουσία της εκκλησίας.

Άλλωστε στο προσκήνιο έρχονταν τώρα νέα δεδομένα όπως για παράδειγμα οι ιστορικές αποδείξεις για την ύπαρξη ανθρώπινου πολιτισμού πριν το -5000, οι ανακαλύψεις στην αστρονομία τον 16ο και τον 17ο αιώνα σχετικά με τη φύση του σύμπαντος, τα “εμπειρικά” μαθηματικά και οι πληροφορίες που μετέφεραν διάφοροι ταξιδευτές για την οργάνωση και τη διαφορετικότητα απομακρυσμένων λαών της υφηλίου.

Όλα αυτά και ακόμη περισσότερα θέματα που σχετίζονταν με τη φύση και τον άνθρωπο απαιτούσαν να γίνουν κτήμα της ανθρώπινης γνώσης.

Η κατάσταση εκείνη την εποχή ήταν αφόρητη, καθώς η γνώση αναφερόταν συνεχώς σε Βιβλικές πηγές και μεταδιδόταν μέσα στα σχολεία, τα πανεπιστήμια, τα θρησκευτικά τάγματα και τις εκκλησίες.
Ο διαφωτισμός εισήγαγε έναν νέο τρόπο σκέψης ο οποίος όπως είδαμε πήγαζε από τις αξίες που αναφέρθηκαν παραπάνω.

Ένας νέος τρόπος σκέψης ο οποίος στόχευε στο γκρέμισμα καθιερωμένων προτύπων γνώσης που βασίζονταν στο θρησκευτικό κατεστημένο, όπως για παράδειγμα τη Βιβλική αφήγηση για τη δημιουργία του κόσμου.

Κύριος τρόπος για να επιτευχθεί κάτι τέτοιο ήταν να αμφισβητηθεί ανοιχτά ο παραδοσιακός ρόλος του κλήρου ως φορέας και φύλακας της γνώσης, με απώτερο σκοπό να επαναπροσδιοριστεί η σημαντική κοινωνική γνώση, να απεγκλωβιστεί από τη σφαίρα της θρησκείας και να δοθεί σε αυτήν ένα καινούργιο νόημα και συνάφεια. 

Διαβάζοντας και ξαναδιαβάζοντας τους στόχους του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού του 18ου αιώνα και ερχόμενος σε επαφή με τις συνθήκες (κυρίως της κοινωνικές) που επικρατούν σήμερα, έκανα μια μάλλον θλιβερή παραδοχή.
Ότι η ελληνική κοινωνία ουδέποτε διεφωτίσθη πραγματικά και ουσιαστικά.

Το αντίθετο μάλιστα, συνεχίζει να ζει και να πορεύεται αποκομμένη από τον ομφάλιο λώρο της πηγής της ελληνικότητας. Του Λόγου, της Επιστήμης, της Αλήθειας και της Δικαιοσύνης. Και αυτό το συμπέρασμα προκύπτει από το γεγονός του ότι αντιμετωπίζουμε σήμερα τα ίδια ακριβώς διλήμματα που αντιμετώπισαν τότε και οι Ευρωπαίοι.

Σήμερα ευρισκόμενοι χωρίς αμφιβολία σε μια κρίσιμη πνευματική καμπή, έχουμε μια μοναδική ίσως ευκαιρία να αλλάξουμε κατεύθυνση στο μονοπάτι που μας έχουν βάλει να πορευόμαστε εδώ και αιώνες. Η πρόοδος της επιστήμης και του Λόγου, μας έχουν ανοίξει τις Πύλες της γνώσης, η οποία πλέον είναι προσιτή σε όλους. Η ραγδαία ανάπτυξη της πληροφορικής μας επιτρέπει την ταχύτατη αναζήτηση και μετάδοση της πληροφορίας, εκμηδενίζοντας τις αποστάσεις. Νέες επιστημονικές ανακαλύψεις αναζητούν την εφαρμογή τους στο σύγχρονο κόσμο, δημιουργώντας νέα δεδομένα και οράματα.
Κι όμως, στην Ελλάδα συνεχίζουμε να διδασκόμαστε εκείνα ακριβώς που διδάσκονταν τα παιδιά στη Γαλλία του 18ου αιώνα!

Συνεχίζουμε να θεωρούμε τον κλήρο ως τον απόλυτο θεματοφύλακα της γνώσης και της αλήθειας και συνεχίζουν να παρεμβαίνουν στο εκπαιδευτικό μας σύστημα κρατώντας μας αποκομμένους από τη Γνώση. 

Τα παραπάνω είχαν και έχουν ως αποτέλεσμα ολοένα και περισσότεροι άνθρωποι (κυρίως νέοι σε ηλικία) να στραφούν τα τελευταία χρόνια στον «χώρο της αναζήτησης» ερχόμενοι αναγκαστικά σε επαφή με την Ιστορία, την Φιλοσοφία και γενικότερα την Ελληνική Παιδεία.
Είμαστε άραγε σήμερα έτοιμοι να ανασύρουμε τα υπερτοπικά και υπερχρονικά στοιχεία του Αρχαίου Ελληνικού κόσμου επιχειρώντας την ανάδειξη και εξέλιξή τους, που θα επηρεάσουν άμεσα τις εξελίξεις στην κοινωνία του αύριο;

Η απάντηση είναι καταφατική, μόνο εάν το θελήσουμε πραγματικά!

Συγγραφέας: Μηνάς Παπαγεωργίου  (απόσπασμα)

[Βιβλιογραφία:]
1. Formations of Modernity, S. Hall – B. Gieben.
2. The Age of Enlightenment : An Anthology of 18th Century Texts, S. Eliot – B. Stern.
3. Αναζήτηση- Δοκίμιο Ελληνικής Ιδεολογίας, Δ. Λάμπρου.

https://www.metafysiko.gr/?p=974